Glies Μilton
«Χαμένος Παράδεισος, Σμύρνη 1922»
μετ. Αλέξης Καλοφωλιάς, εκδ. Μίνωας, σελ. 455
Ενα ακόμη βιβλίο για τη Σμύρνη ή ένα σημαντικό βιβλίο για τη Σμύρνη; Η πληθώρα των εκδόσεων για την προ του 1922 πόλη της Μικράς Ασίας τα τελευταία 15 και πλέον χρόνια κινδυνεύει να δημιουργήσει κορεσμό. Ωστόσο, το βιβλίο του Βρετανού δημοσιογράφου και συγγραφέα Giles Milton προσφέρει κάτι πέραν μιας ωραίας αφήγησης καθώς ανασυστήνει ένα πολιτισμικό και ιστορικό περιβάλλον με μία εξ αποστάσεως ματιά. Είναι ένα «θερμό» βιβλίο αλλά όχι «εν θερμώ».
Ο Μίλτον έχει τη μεθοδικότητα του δημοσιογράφου και τη στρωτή γραφή του ιστορικού που γράφει για ένα μέσο μορφωμένο κοινό. Η δική του Σμύρνη είναι μία πόλη που με την πτώση της σηματοδότησε την οριστική αυλαία του παλαιού κόσμου των αυτοκρατοριών που εξαφανίστηκε στην Ευρώπη μετά το 1918. Εχει ενδιαφέρον να δει κανείς πόσο έχει μεγαλώσει στη Δύση το ενδιαφέρον για την πολυεθνική Μικρά Ασία πριν από τον Κεμάλ και για την αστική τάξη που ευημερούσε στην εύφορη γη της Σμύρνης. Ο Μίλτον μιλάει για μια πόλη, όπου τα ελληνικά ήταν η γλώσσα της καθημερινής συναλλαγής και όπου οι Ελληνες ήταν η πολυπληθέστερη και πιο δυναμική ομάδα ανάμεσα στους μη Τούρκους. Γιατί, ο Μίλτον μιλάει εκτενώς και με μεγάλη γνώση για τους καθολικούς, κυρίως, Φραγκολεβαντίνους της Σμύρνης, που είχαν αρχίσει να ριζώνουν ήδη από τον 19ο αιώνα. Ιταλοί, Γάλλοι, Ολλανδοί, Βρετανοί, Αμερικανοί μαζί με τους Ελληνες, τους Εβραίους και τους Αρμένιους αποτελούσαν την αστική ραχοκοκαλιά. Λίγοι ήταν οι αστοί Τούρκοι της Σμύρνης πριν από το 1922.
Τι καινούργιο μάς λέει ο Giles Milton; Αξιοποιεί νέες πηγές, ήρθε και στην Αθήνα και άντλησε υλικό από το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών αλλά και από το Ιδρυμα Μείζονος Πολιτισμού. Αλλά το εύρος της έρευνας κάλυψε πολλές χώρες και συμπεριέλαβε συνεντεύξεις με πολλά πρόσωπα.
Ο Μίλτον προβάλλει τη Σμύρνη ως ένα «παράθυρο» ελευθερίας και ευημερίας στον κόσμο του Ισλάμ. Αυτός είναι ο υπότιτλος που δίνει στο βιβλίο του: «Η καταστροφή της Ανεκτικής Πόλης του Ισλάμ». Η ελληνική έκδοση προτίμησε να μετατρέψει τον υπότοτιτλο σε: «Η καταστροφή της μητρόπολης του μικρασιατικού Ελληνισμού». Είναι βέβαιο ότι ο Μίλτον έγραψε ένα βιβλίο, στο οποίο, αν και δεν υποτιμάει κανέναν, εξάρει τον ρόλο και την παρουσία των Ελλήνων. Απλώς, δεν είχε ανάγκη να το τονίζει σε κάθε ευκαιρία. Ιστορική έρευνα παρουσιάζει και η βρετανική του αγωγή τον οδηγεί σε μια ψύχραιμη και καίρια αφήγηση.
Πριν από 20 και πλέον χρόνια ήταν περιορισμένη η διεθνής βιβλιογραφία για τη Σμύρνη. Στα ελληνικά είχε μεγάλη επιτυχία στη δεκαετία του ’70 το βιβλίο της Marjorie Housepian Dobkin «Η Σμύρνη στις φλόγες», μαρτυρία που είχε κυκλοφορήσει σε πολλές γλώσσες. Είναι όμως, σταδιακά, μετά τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου που το θέμα «Σμύρνη» επανέρχεται με άλλο φως στη διεθνή έρευνα.
Ακόμη και στην Τουρκία, ιστορικοί αλλά και μερίδα του κοινού ξαναγυρνούν να δουν το παρελθόν της Σμύρνης. Το βιβλίο του Giles Milton είναι μια ευτυχής προσθήκη στη διεθνή βιβλιογραφία για την παλιά Σμύρνη.