Ηταν αρχές του περασμένου αιώνα όταν τα κύματα αποδημίας στην Ευρώπη και την Αμερική άδειαζαν τις ελληνικές πόλεις. Ανάμεσα στους μετανάστες, ένας Εβραίος από την Καστοριά εγκατέλειπε την κοινότητά του και μπάρκαρε για το όνειρο. Επί πολλά χρόνια ο πλούσιος Καστοριανός υπήρξε ο ευεργέτης της γενέτειράς του και η νοσταλγία για την πατρίδα τον έφερε πίσω εξοπλισμένο με μια πρωτοποριακή για την Ελλάδα κάμερα…
Την ασπρόμαυρη βωβή ταινία με σκηνές που κατέγραψε από την πόλη της Καστοριάς το ’35, ανακάλυψε χρόνια αργότερα ο Ρούσο Λάρι, απόγονος τρίτης γενιάς Εβραίων μεταναστών στη Νέα Υόρκη. Μ’ αυτό το σπάνιο υλικό-ντοκουμέντο επισκέφθηκε την Καστοριά πριν από μια περίπου δεκαετία για τη συνάντηση Εβραίων της διασποράς καστοριανής καταγωγής που συγκεντρώθηκαν με αφορμή την αποκάλυψη μνημείου του Ολοκαυτώματος των Εβραίων στη δυτικομακεδονική πόλη.
Παρ’ όλο που η κοινότητα δεν υπάρχει πια, ερήμωσε μετά τον διωγμό του εβραϊκού πληθυσμού, η καρδιά απανταχού των Εβραίων Καστοριανών απογόνων (10.000 στη Νέα Υόρκη) βρίσκεται εκεί κι ας μην έζησαν ποτέ στη γη των προγόνων τους.
Το βίντεο-ντοκουμένο, επεξεργασμένο πια με τη σύγχρονη τεχνολογία, εστάλη πριν από λίγο καιρό στον τόπο των παππούδων, για να ανοίξει ένα άγνωστο, στο ευρύ κοινό, κεφάλαιο από τον εβραϊκό πληθυσμό της Ελλάδος, αποκαλύπτοντας ταυτόχρονα ανθρώπινες συγκινητικές ιστορίες.
«Το βίντεο δεν διασώζει μόνο εικόνες της πόλης και της κοινωνικής ζωής, (καλντερίμια, τη συναγωγή, το εβραϊκό σχολείο, τα συσσίτια των παιδιών) του 1935, αλλά και κομμάτια της ζωής μου. Η συγκίνησή μου δεν περιγράφεται με λέξεις, όταν ανάμεσα στα πρόσωπα ανακάλυψα και τον παππού μου που ποτέ δεν γνώρισα. Μια φωτογραφία του είχα μόνο και ξαφνικά τον είδα να κινείται, να περπατάει, να γελάει… Ηταν μέλος της κοινότητας κι ο οικοδεσπότης που υποδέχθηκε τον Εβραίο Καστοριανό ευεργέτη», περιγράφει στην «Κ» ο Ιακώβ Ελιάου, απόγονος μιας οικογένειας Εβραίων – της μοναδικής που εξακολουθεί να ζει στην Καστοριά.
Πενηντατεσσάρων χρόνων σήμερα ο κ. Ελιάου «βίωσε» τον διωγμό από τις περιγραφές του πατέρα του, ο οποίος επέστρεψε στην Καστοριά μετά το Αυουσβιτς χωρίς τη γυναίκα του (εκείνη χάθηκε), βρήκε τα πάντα ερειπωμένα, αλλά ξεκίνησε μια νέα αρχή. Ηταν ωστόσο η αρχή του τέλους μιας κοινότητας για την οποία ελάχιστα στοιχεία γνωρίζουμε, παρ’ όλο που οι ρίζες της χάνονται στον 10ο αιώνα με την εγκατάσταση των πρώτων Εβραίων ή Ρομανιωτών, σημειώνει η κ. Ρένα Μόλχο, διδάκτωρ Ιστορίας. Ηταν μια συνοικία με ακμή το 1430 (3.000 ψυχές) -τότε που η Θεσσαλονίκη είχε σχεδόν ερημώσει- που ενσωμάτωσε τους Ισπανοεβραίους το 1492 και ανθούσε ώς το 1944 με 900 και πλέον μέλη (το 10% του πληθυσμού της πόλης) που κρατούσαν το εμπόριο (κυρίως καταστήματα υφασμάτων) στα χέρια τους.
Τίποτα δεν έχει διασωθεί από την ακμάζουσα εβραϊκή κοινότητα, ούτε καν στην τοπική ιστορία, όπως αναφέρει η κ. Μόλχο, μολονότι για τις καστοριανές παροικιακές κοινότητες θεωρείται το κόσμημα του σεφαραδίτικου εβραϊσμού γιατί δεν έχασε την επαφή με τη γενέτειρά της». Ούτε η συναγωγή ούτε το τριώροφο σχολείο, η βιβλιοθήκη και το γυναικείο λουτρό, ούτε το νεκροταφείο έχουν απομείνει, μόνο 14 από τα 140 περίπου σπίτια που υπήρχαν ώς τις 24 Μαρτίου του 1944 οπότε «το γκέτο της Καστοριάς ερήμωσε» και οι περιουσίες λεηλατήθηκαν από τους Γερμανούς…
Τριάντα πέντε από τους εκδιωχθέντες που επέζησαν του Ολοκαυτώματος επέστρεψαν στην πόλη τους αργότερα, αλλά και εκείνοι διασκορπίστηκαν σε μεγάλα αστικά κέντρα εντός κι εκτός Ελλάδος, διευκρινίζει ο επίκουρος καθηγητής αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ κ. Παναγιώτης Τσολάκης, που επιχειρεί να αναπαραστήσει τη συνοικία μέσα από την 20ετή του έρευνα.
Σπαράγματα αυτής της κοινότητας συγκεντρώνει πλέον και η βιβλιοθήκη του ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας, η οποία σε συνεργασία με τη Δημοτική Βιβλιοθήκη Καστοριάς ανοίγει σήμερα με την ημερίδα «Η ψηφιακή βιβλιοθήκη του ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας Διασώζει το Αρχειακό Υλικό: Οι Εβραίοι της Καστοριάς, Πρώτη παρουσίαση σε Ψηφιακή μορφή» που πραγματοποιείται στο αμφιθέατρο του ΤΕΙ Δυτ. Μακεδονίας στην Καστοριά.
Η ημερίδα θα αναδείξει την πρώτη εικόνα της καστοριανής κοινότητας, το ζήτημα του εκτοπισμού των Εβραίων που αναζητά ο λέκτορας του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας κ. Στράτος Δορδανάς μέσα από τα γερμανικά και τα ελληνικά αρχεία, ενώ θα προβάλει για πρώτη φορά οπτικοακουστικό αρχειακό υλικό, μεταξύ αυτών το βίντεο – ντοκουμέντο του Αμερικανού ευεργέτη, τη μαρτυρία της Καστοριανής επιζήσασας του Ολοκαυτώματος Μπέρρυ Ναχμία και μια σειρά από φωτογραφίες-σλάιντς που διασώζουν μνήμες της συνοικίας.