Οπως γίνεται φανερό δεν υπήρχε διεθνής συνεννόηση και κάθε χώρα έκανε ό,τι νόμιζε. Η ενιαία σκέψη στο χώρο της οικονομικής θεωρίας έδινε μια στερεότυπη συνταγή θεραπείας, γνωστή από το 19ο αιώνα. Μείωση δαπανών και εισοδημάτων, αύξηση φόρων, περικοπή της ζήτησης. Θύμα το διεθνές εμπόριο που από το 1930 έως το 1932 συρρικνώθηκε από όργιο περιορισμών, ενώ εφαρμόσθηκε αυστηρός έλεγχος στο συνάλλαγμα. Μέχρι το 1937 είχαν συνομολογηθεί 170 συμφωνίες κλίριγκ και το 70-75% του συνόλου του παγκόσμιου εμπορίου υπάγονταν σ’ αυτές. Αυτός ήταν τελικά και ο λόγος για τον οποίο απέτυχε η Παγκόσμια Οικονομική Συνδιάσκεψη του Λονδίνου, το 1933. Παράλληλα, καθιερώθηκε η ευρύτατη de facto ανάμειξη του κάθε κράτους στην εθνική του οικονομία.
Καθώς οι ευρωπαϊκές χώρες ακολούθησαν πολιτικές αυτάρκειας η οικονομική δραστηριότητα σε εθνικό επίπεδο αναζωογονήθηκε. Ο αγροτικός τομέας επλήγη από την πτώση των τιμών και των εισοδημάτων, αλλά η βιομηχανία, προστατευμένη από υψηλούς δασμούς, άρχισε να υποκαθιστά τις εισαγωγές, και να ανθεί. Τέλος, το εμπόριο αναδιπλώθηκε και αναζήτησε νέες μορφές επικερδούς τοποθέτησης και κερδών υπό κρατική καθοδήγηση. Η ανεργία εξακολούθησε να αποτελεί πρωταρχικό πρόβλημα. Η έξοδος από την ύφεση πραγματοποιήθηκε ουσιαστικά μετά την κήρυξη του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου.
Ο Μπράουν του 1929
Η κρίση του 1929 υπήρξε μια μεγάλη πρόκληση για την οικονομική πολιτική όλων των χωρών του κόσμου. Τη μεγαλύτερη στροφή σε πειραματισμό και νεωτερικές παρεμβάσεις έκαναν οι κυβερνήσεις Roosevelt. Το New Deal που εφάρμοσε ο Roosevelt ήταν μία σύνθεση, ένα μωσαϊκό μέτρων πολιτικής, για να αντιμετωπιστούν τα τρέχοντα οικονομικά προβλήματα των Ηνωμένων Πολιτειών και δεν θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως εφαρμογή μίας συγκεκριμένης οικονομικής θεωρίας στην πράξη. Σίγουρα συνέβαλαν τα μέτρα αυτά στην εμφάνιση μιας «επιστημονικότερης» οικονομικής πολιτικής. Μερικά από τα προγράμματα που εφαρμόστηκαν και είχαν πρωτοποριακό χαρακτήρα ήταν:
1. Χορήγηση επιδομάτων και πραγματοποίηση δημόσιων έργων για τη συγκράτηση των εισοδημάτων (Income maintenance program).
2. Εκτέλεση δημοσίων έργων για την τοπική περιφερειακή ανάπτυξη π.χ. Tennessee Valley Authority.
3. Κυβερνητική υπηρεσία με αποκλειστικό αντικείμενο την οικονομική ανάκαμψη (National Recovery Αdministration).
Οι μεταρρυθμίσεις που άφησαν εποχή αφορούσαν τα εξής.
1. Τραπεζική νομοθεσία του 1933 και 1935: Οδήγησε σε ομοσπονδιακή εξασφάλιση των αποθεμάτων των τραπεζών (Federal Deposit Insurance Corporation).
2. Securities and Exchanges Commission (Επιτροπή τίτλων και συναλλαγών): Ηλεγχε τη δραστηριότητα στη χρηματαγορά.
3. Agricultural Adjustments Act (Νόμος Αγροτικής Προσαρμογής) (1933): Υποχρέωνε την κυβέρνηση να υποστηρίζει ενεργά το αγροτικό εισόδημα.
4. 1935: Εισαγωγή συστήματος κοινωνικής ασφάλισης και επιδομάτων ανεργίας.
5. 1935: Wagner Act: Εδινε το δικαίωμα στους εργάτες να οργανώνονται σε συνδικάτα και να διαπραγματεύονται μισθούς.
Παρ’ όλα αυτά, τα αποτελέσματα των κυβερνητικών αυτών κινήσεων δεν ήταν τα αναμενόμενα.
Το new deal του Χίτλερ
Στη Γερμανία το «Αμεσο Πρόγραμμα», που είχε τεθεί σε εφαρμογή από τον Gregor Strasser για την αντιμετώπιση των οικονομικών προβλημάτων της Γερμανίας, αναθεωρήθηκε το 1932, ενώ ο ίδιος δολοφονήθηκε. Στη συνέχεια, αρχίζουν να εμφανίζονται προγράμματα «δημιουργίας εργασίας». Ο σχεδιασμός τους στηρίχθηκε σε προτάσεις που γίνονταν από το 1928 από διάφορα εργατικά συνδικάτα, μεμονωμένους επιχειρηματίες και επιστήμονες. Από το 1937 και μετά, η χώρα έκανε στροφή στην παραγωγική της δραστηριότητα και ανάπτυξε την πολεμική της βιομηχανία. Επίσης, η κυβέρνηση προπαγάνδισε τη θεωρία του «Ευρύτερου Οικονομικού Χώρου». Τελικά, η εφαρμογή των παραπάνω μέτρων οδήγησε τη χώρα το 1936 στην εξάλειψη της ανεργίας με το τίμημα της δημιουργίας μιας πολεμικής οικονομίας που δεν μπορούσε να βρει αλλού διέξοδο εκτόνωσης παρά στην προετοιμασία ενός νέου Παγκόσμιου Πολέμου. Στη Βρετανία η κυβέρνηση ακολούθησε μια «κλασική» οικονομική πολιτική. Ειδικότερα, μετά την εγκατάλειψη του κανόνα χρυσού δεν υπήρχε καμιά νομισματική πίεση από το εξωτερικό, ενώ ο ιδιωτικός τομέας δραστηριοποιήθηκε στις οικοδομές.
Το πείραμα της Σουηδίας
Αξίζει τέλος να αναφερθεί και το «πείραμα» της Σουηδίας. Η κυβέρνησή της εφάρμοσε επεκτατική οικονομική πολιτική σπάζοντας το ταμπού του ισοσκελισμένου σε ετήσια βάση προϋπολογισμού. Δηλαδή, στο βαθμό που η οικονομία βρισκόταν σε καθοδική φάση από το 1931 με μείωση του προϊόντος και των επενδύσεων, το κράτος μείωσε τη φορολογία και αύξησε τις δαπάνες του προϋπολογισμού, ώστε να διατηρήσει τη ζήτηση σε υψηλά επίπεδα και να τονώσει την οικονομική δραστηριότητα. Οι φόβοι για πληθωρισμό διασκεδάζονταν από τη διαβεβαίωση ότι όταν η οικονομία θα ξεπερνούσε την ύφεση τότε ο προϋπολογισμός θα γινόταν πλεονασματικός και μεσοπρόθεσμο επίπεδο θα ισοσκελιζόταν και πάλι. Η εμπειρία ήταν εντυπωσιακή και θεμελίωσε μια μακροχρόνια πορεία της Σουηδίας προς την ευημερία.
Τι γίνεται σήμερα
Μπορεί η κρίση του 2008 να πάρει τις διαστάσεις αυτής του 1929; Αυτή τη στιγμή, ό,τι και να πει κανείς είναι παρακινδυνευμένο. Σε αντίθεση με 50 χρόνια πριν, υπάρχει σήμερα διεθνής συνεννόηση και φόρα ανταλλαγής απόψεων και εναρμονισμού πολιτικών. Η ώς τώρα αδυναμία εθνικών και υπερεθνικών αρχών να προτείνουν και να υλοποιήσουν μέτρα και διαδικασίες εξόδου από την ύφεση, δεν πρέπει να αποθαρρύνει. Το 1929 δεν υπήρχαν ούτε δανειστές τελευταίας προσφυγής ούτε ανεπτυγμένα μέσα οικονομικοπολιτικής παρέμβασης ούτε διεθνής δέσμευση για συνεννόηση, όπως αυτό συμβαίνει σήμερα. Τότε όμως εκδηλώθηκε πλουραλισμός ιδεών και οικονομικών πειραμάτων, που αν όχι τίποτε άλλο, δοκιμάστηκαν στην πράξη πλουτίζοντας τη γνώση μας για τα όρια και τις συνέπειες συγκεκριμένων παρεμβάσεων. Στην πορεία των εξελίξεων και ανάλογα με τις επιπτώσεις της κρίσης του 2008, πρέπει να προταθούν σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο στοχευμένα μέτρα επούλωσης των πληγών της πραγματικής οικονομίας από τη χρηματοοικονομική κραιπάλη και αποκατάστασής της στο επίκεντρο της μέριμνας της οικονομικής πολιτικής.