Ο ίδιος, αλλά και το έργο του, έγιναν συνώνυμα της αντισοβιετικής κριτικής και της σφοδρής καταδίκης του σταλινικού ολοκληρωτισμού. Ο Αλεξάντρ Σολζενίτσιν ήταν ο συγγραφέας που έκανε περισσότερο από τον καθένα γνωστά στη Δύση τα γκουλάγκ, τα παγωμένα στρατόπεδα εξορίας των αντικαθεστωτικών Ρώσων. Τα έζησε από πρώτο χέρι, όντας ο ίδιος εξόριστος επί 8 χρόνια, (1945 – 1953). Το 1962, κυκλοφόρησε στη Ρωσία το μυθιστόρημά του «Μια μέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς», με προσωπική εντολή του Χρουστσόφ. Δεν συνέβη το ίδιο και με το «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ» που το έστειλε κρυφά στη Δύση σε μικροφίλμ, όταν πάλι η λογοκρισία στην τότε ΕΣΣΔ άρχισε να σκληραίνει. Ομως τη συγκατάθεσή του για την έκδοσή του στο εξωτερικό την έδωσε το 1973, όταν κατασχέθηκε το χειρόγραφό του από την Κα Γκε Μπε. Τρία χρόνια νωρίτερα είχε τιμηθεί με το Νομπέλ Λογοτεχνίας και το 1974 εκδιώχθηκε από την πατρίδα του, όπου επέστρεψε 20 χρόνια αργότερα.
Τα δύο πιο δημοφιλή βιβλία του Αλεξάντρ Σολζενίτσιν, το «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ» και το «Μια μέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς» κυκλοφόρησαν στα ελληνικά τη δικτατορία. Τις προηγούμενες μέρες επανακυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις «Πάπυρος». Αρκετοί τα είχαν διαβάσει από τότε ή αμέσως μετά τη μεταπολίτευση. Οι περισσότεροι τα πλησίασαν επηρεασμένοι από την έντονη πολιτική ατμόσφαιρα της εποχής, αλλά και από τις διεργασίες στο χώρο της Αριστεράς.
Τριάντα πέντε χρόνια μετά, πώς αποτιμώνται τα βιβλία του Σολζενίτσιν; Ηταν «μαύρη λογοτεχνία» (όπως κατηγορήθηκαν), ή μεγάλη λογοτεχνία, όπως ισχυρίζονται πολλοί; Εν τέλει, τόσα χρόνια μετά, αντέχουν ως λογοτεχνία ή ήταν απλώς το σύμβολο κατά του ολοκληρωτισμού; Είναι μόνο ένας από τους κορυφαίους στοχαστές το θέμα του ολοκληρωτισμού -όπως τον θεωρεί ο Γάλλος διανοούμενος Κλοντ Λεφόρ στο βιβλίο του «Ενας άνθρωπος που περισσεύει»- ή συνεχίζει την παράδοση της μεγάλης ρωσικής λογοτεχνίας; Πάντως, με την επανέκδοσή τους, το «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ» και το «Μια μέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς» ανέβηκαν, εν έτει 2009, στις λίστες των μπεστ σέλερ. Είναι κι αυτό ενδιαφέρον…
Εντυπώσεις
«Με είχαν εντυπωσιάσει. Τα διάβασα με πολιτική προσέγγιση και ήταν σοκ. Γιατί ακόμα δεν ήμασταν ακριβώς αντισοβιετικοί, στο πίσω μέρος του μυαλού μας υπήρχε η μεγάλη πατρίδα της Αριστεράς. Τα βιβλία του Σολζενίτσιν ήταν σαν αποκάλυψη. Βέβαια, τον θεωρούσαμε και λίγο αντιδραστικό. Ο Σολζενίτσιν, όπως και ο Πάστερνακ, είναι μεγάλος συγγραφέας. Σήμερα πιστεύω ότι είναι η κλασική, μεγάλη ηθική λογοτεχνία της Ρωσίας», λέει ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Γιώργος Μπράμος που πρωτοδιάβασε τα συγκεκριμένα βιβλία του Σολζενίτσιν ως φοιτητής στην Ιταλία, στη διάρκεια της δικτατορίας.
Ο επίκουρος καθηγητής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στα Γιάννενα, Γιάννης Παπαθεοδώρου, το διάβασε στις εκδόσεις βίπερ «Πάπυρος» μετά τη μεταπολίτευση. «Το προσέγγισα με πολιτικό κριτήριο. Κυρίως μου άρεσε ο «Ντενίσοβιτς», αλλά δεν έχω μπει ποτέ στη λογική να το δω ως ένα βιβλίο που θα έβαζα στη βιβλιοθήκη μου. Κυκλοφορούσαν τότε ως βίπερ και στη λογική του λαϊκού εντύπου, που συνδέονταν με το μήνυμα του αντικομμουνισμού. Αρα ήταν πολύ «σεσημασμένο» ανάγνωσμα». Οσο για τον 40χρονο συγγραφέα Κωνσταντίνο Τζαμιώτη, «τον πλησίασα λόγω της φήμης του στη Δύση, και γνωρίζοντας κάπως το ιστορικό πλαίσιο που τα δημιούργησε. Ενιωσα συγκλονισμένος. Θυμάμαι ότι μου είχε δώσει την εντύπωση κάτι πολύ στέρεου, ρωμαλέου και δυνατού».
Ο κριτικός και θεωρητικός λογοτεχνίας Δημήτρης Ραυτόπουλος πιστεύει ότι το αριστούργημα του Σολζενίτσιν είναι «Το σπίτι της Ματριόνα», «κι αυτό δίνει το μέτρο του ταλέντου του. Στα συγκεκριμένα έργα του κατακλύζεται από την πρόθεση -δικαιολογημένη, τίμια, σωστή- να καταδείξει το ζόφο του ολοκληρωτισμού, αλλά αυτό επηρεάζει τη λογοτεχνική του αξία. Ομως σήμερα έχει επίκαιρη σημασία εκείνη η αποκάλυψη, αφού υπάρχει αναβίωση της τάσης να μειωθεί η θλιβερή εικόνα του υπαρκτού και του σταλινισμού όχι μόνο στο τελευταίο συνέδριο του ΚΚΕ, αλλά και σε άρθρα της «Αυγής». Αυτό η λογοτεχνία το κάνει καλύτερα από τα πολιτικά άρθρα».
– Το «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ» (μόνο τα μέρη Ι και ΙΙ) κυκλοφορεί στην πρώτη μετάφραση, της Κίρας Σίνου. Η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα της Δύσης που δεν κυκλοφόρησε ποτέ το ΙΙΙ μέρος του βιβλίου. Οι εκδόσεις «Πάπυρος» θα μεταφράσουν και θα εκδώσουν και το ΙΙΙ μέρος του έργου. Η νέα έκδοση κυκλοφόρησε σε φωτοαναστατική ανατύπωση.
– Το «Μια μέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς» κυκλοφορεί σε νέα έκδοση και μετάφραση (Δημ. Τριανταφυλλίδης). Την πρώτη μετάφραση είχε κάνει ο Σωτήρης Πατατζής.
Αυτόπτης μάρτυρας μιας ουτοπίας
Ο μεταφραστής του «Ιβάν Ντενίσοβιτς», Δημήτρης Τριανταφυλλίδης, γνώστης της ρωσικής λογοτεχνίας, πιστεύει ότι «ο Σολζενίτσιν έχει λογοτεχνική και πολιτισμική αξία. Λογοτεχνική, γιατί αποτελεί μια γέφυρα στη ρωσική γλώσσα από τον 19ο στον 20ό αιώνα. Και γιατί συνεχίζει την παράδοση των μεγάλων μυθιστορημάτων του 19ου αιώνα και το συνδέει με το μεγάλο ρωσικό μυθιστόρημα του 20ού αι. Από την άλλη έχει πολιτισμική αξία, αφού αποτελεί τη μαρτυρία ενός αυτόπτη μάρτυρα του 20ού αι., σ’ ένα από τα κορυφαία ζητήματα που ανέδειξε: την ουτοπία που μετεξελίχθηκε σε ολοκληρωτισμό. Ηταν αυτόπτης μάρτυρας όλων αυτών και έζησε περισσότερο από το καθεστώς».