Ποια είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά του εγκεφάλου που μας διαφοροποιούν από τα υπόλοιπα βιολογικά είδη, έτσι ώστε η πίστη στην ύπαρξη μιας ανώτερης μεταφυσικής δύναμης να είναι ένα αμιγώς ανθρώπινο χαρακτηριστικό; Απάντηση σε αυτό καθώς και άλλα ερωτήματα σχετικά με τη θρησκευτικότητα επιχείρησε να δώσει ένα πρόσφατο πείραμα που διενεργήθηκε από επιστήμονες του Εθνικού Ινστιτούτου Μελέτης της Γήρανσης στις ΗΠΑ – ένα πείραμα μάλιστα το οποίο σχεδιάστηκε από τον Ελληνα νευρολόγο Δημήτρη Καπογιάννη.
Οπως εξηγεί ο κ. Καπογιάννης στη συνέντευξή του στην «Κ», στην έρευνα αυτή σαράντα εθελοντές απαντούσαν σε ερωτήσεις θρησκευτικής φύσης, ενώ ταυτόχρονα υποβάλλονταν σε μαγνητική τομογραφία ώστε να διαπιστωθεί ποιες εγκεφαλικές περιοχές ενεργοποιούνταν κάθε φορά. Ετσι, οι επιστήμονες κατάφεραν για πρώτη φορά να «χαρτογραφήσουν» τη θρησκευτικότητα στον ανθρώπινο εγκέφαλο, γεγονός που τους οδήγησε σε αποκαλυπτικά συμπεράσματα. Για παράδειγμα, συμπέραναν ότι «η θρησκεία συνδέεται άρρηκτα με την ανθρώπινη κοινωνικότητα, αυτό αποδεικνύει και από τη σκοπιά της βιολογίας πως μπορούμε να είμαστε ανεκτικοί απέναντι σε ανθρώπους άλλων μεταφυσικών πεποιθήσεων – όσο «βαθιά» κι αν νιώθουμε ότι είναι η θρησκευτική μας πίστη», όπως λέει χαρακτηριστικά ο Ελληνας ερευνητής.
– Και τι έδειξε η μαγνητική τομογραφία;
– Κατ’ αρχάς ότι οι συγκεκριμένες ερωτήσεις αποτελούν τον πυρήνα που διαμορφώνει τη στάση μας απέναντι στη θρησκεία. Είναι σαν όλοι μας, είτε πιστοί είτε μη θρησκευόμενοι, να διαμορφώνουμε την άποψή μας για το «θείο» απαντώντας στις παραπάνω ερωτήσεις – κάτι που πιστοποιήθηκε από το γεγονός ότι ενεργοποιούνταν τα ίδια εγκεφαλικά κέντρα σε όλους τους εθελοντές. Μάλιστα, κάποια από αυτά τα κέντρα αφορούν «ανώτερες» εγκεφαλικές λειτουργίες που αναπτύχθηκαν πρόσφατα στην εξελικτική πορεία του ανθρώπου, και στις οποίες χρωστάμε την κοινωνικότητά μας: πρόκειται δηλαδή για περιοχές οι οποίες μας επιτρέπουν να «μπαίνουμε στη θέση» του πλησίον μας ώστε να δίνουμε νόημα στις σκέψεις ή στα κίνητρά του. Η συγκεκριμένη έρευνα έδειξε, λοιπόν, ότι ερμηνεύουμε τις προθέσεις του Θεού με τα ίδια «νοητικά εργαλεία» που ερμηνεύουμε και τις προθέσεις των άλλων ανθρώπων. Αυτό, βέβαια, δείχνει πως η πίστη δεν είναι απλώς μια πρωτόγονη συμπεριφορά.
Αιτία η κοινωνικότητα
– Επομένως, η θρησκευτικότητα άλλαξε με τη βιολογική εξέλιξη του ανθρώπινου είδους;
– Το πείραμά μας δεν απαντά στο πώς γεννήθηκε η θρησκεία, αλλά επιβεβαιώνει το γεγονός ότι η θρησκευτική πίστη εξελίχθηκε παράλληλα με όλες εκείνες τις εγκεφαλικές διεργασίες στις οποίες χρωστά ο άνθρωπος την κοινωνικότητά του. Για να το πούμε απλά, αν ο άνθρωπος δεν ήταν κοινωνικό ον, η εικόνα που θα είχε για τον Θεό δεν θα ήταν αυτή που γνωρίζουμε σήμερα.
– Από την άλλη πλευρά, το αν πιστεύει κανείς στον Θεό ή όχι είναι ένα αυστηρά διανοητικό αποτέλεσμα;
– Είναι μια πολυεπίπεδη διαδικασία, κάτι που επιβεβαιώθηκε και από την εξέταση όσων συμμετείχαν στην έρευνά μας. Οι γνωσιακές διεργασίες βοηθούν βέβαια τον άνθρωπο να διαμορφώσει μια εικόνα για τον Θεό – κι αυτή η εικόνα είναι που συνδέεται άρρηκτα με την κοινωνικότητά μας. Το αν όμως κάποιος θα αποδεχθεί ή θα απορρίψει αυτή την εικόνα, αυτό είναι ένα δεύτερο στάδιο το οποίο σχετίζεται και με «κατώτερες» εγκεφαλικές λειτουργίες, από τις οποίες πηγάζουν διάφορες ενστικτώδεις αντιδράσεις μας.
– Αυτό είναι που κάνει πιστούς και άθεους να «ζουν» τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις;
– Είναι η παράμετρος που μας κάνει να αντιδρούμε σχεδόν σωματικά σε μια θρησκευτική άποψη με την οποία διαφωνούμε. Στο πείραμά μας είδαμε, για παράδειγμα, ότι ορισμένοι θρησκευόμενοι απέρριπταν κάποιες ερωτήσεις ενεργοποιώντας περιοχές οι οποίες σχετίζονται με την έντονη απέχθεια που μπορεί να νιώσει κανείς ενστικτωδώς όταν βρεθεί απέναντι σε αρνητικά φυσικά ερεθίσματα όπως μια δυσάρεστη οσμή.
Ιδια η διεργασία
– Απέχθεια η οποία μπορεί να κρύβεται πίσω από τη μισαλλοδοξία ή το φανατισμό που εκφράζουν κάποιες θρησκευτικές ομάδες;
– Σε κάποιες περιπτώσεις, ναι. Καλύτερα, θα έλεγα ότι τέτοια συναισθήματα κρύβονται πίσω από την αίσθηση που έχουμε πολλοί θρησκευόμενοι ή και άθεοι για το πόσο «βαθιά» νιώθουμε ότι είναι τα θρησκευτικά μας πιστεύω. Ερευνες όπως η δική μας αποδεικνύουν, άλλωστε, ότι η θρησκευτικότητα δεν είναι μια «πρωτόγονη» συμπεριφορά, αλλά ότι συνδέεται πολύ περισσότερο με την κοινωνικότητά μας απ’ όσο ίσως θα περίμενε κανείς.
– Και ποιο είναι το συμπέρασμα που πιστεύετε πως θα πρέπει να κρατήσει κάποιος μη ειδικός από αυτή την επιστημονική ανακάλυψη;
– Οτι η εγκεφαλική διεργασία με την οποία καθένας μας διαμορφώνει την εικόνα μιας ανώτερης υπερφυσικής δύναμης -είτε για να την αποδεχθεί σε δεύτερο στάδιο είτε για να την απορρίψει- είναι η ίδια διαδικασία με την οποία ερμηνεύουμε τα κίνητρα και τις προθέσεις των συνανθρώπων μας. Ετσι, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που αναπαριστά π. χ. ένας θρησκευόμενος τη θεϊκή ύπαρξη, μπορεί επίσης να αναπαραστήσει πώς σκέφτεται κάποιος που είναι άθεος.
Αστήρικτες θεωρίες προσβάλλουν τη θρησκεία, όχι η επιστήμη
– Τι θα απαντούσατε σε αυτούς που θα υποστήριζαν ότι ένα πείραμα σαν το δικό σας προσβάλλει την πίστη;
– Κατ’ αρχάς πρέπει να πω ότι ακόμη και ορθόδοξοι ιεράρχες τους οποίους συνάντησα εδώ στις ΗΠΑ με ενθάρρυναν να συνεχίσω τις έρευνές μου – γεγονός που δείχνει ότι η Εκκλησία είναι θετική σε τέτοιες μελέτες. Αλλωστε, πιστεύω ότι η επιστήμη μπορεί να προσβάλλει την πίστη μόνο αν καταλήγει σε πρόχειρα συμπεράσματα. Οπως, για παράδειγμα, λανσάροντας αστήρικτες θεωρίες πως τάχα στον εγκέφαλο υπάρχει μια συγκεκριμένη περιοχή, το περιβόητο «σημείο G», στο οποίο οφείλεται η θρησκευτικότητα.
– Για ποιο λόγο πιστεύετε, ωστόσο, ότι έχουν αυξηθεί τελευταία οι επιστημονικές μελέτες για τη θρησκεία;
– Επειδή εδώ και πολλά χρόνια εμείς οι επιστήμονες αντιμετωπίζαμε τη θρησκευτική πίστη ως ένα κατάλοιπο εποχών που έχουν παρέλθει μια για πάντα, θεωρώντας επομένως ότι κάποια στιγμή θα εκλείψει. Νομίζω ότι η επιστήμη είχε μια αλαζονική στάση απέναντι στη θρησκεία, υποτιμώντας τον ρόλο της.
– Τελικά, έρευνες όπως η δική σας συνηγορούν ή αμφισβητούν την ύπαρξη του Θεού;
– Τίποτα από τα δύο. Μελετούν απλώς τον τρόπο με τον οποίο η θρησκευτική πίστη αποτυπώνεται στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Αλλο πράγμα είναι να μελετούμε με ποια εγκεφαλικά κέντρα ο άνθρωπος επεξεργάζεται την έννοια του θείου, και άλλο το αν υπάρχει ο Θεός ή όχι.