Το Βασίλειο της Κρήτης έχει πια χαθεί για τους Βενετούς και μαζί μ’ αυτό οι κρητοβενετικές του αυθεντίες, αυθεντίες της πόλης και των κόμβων ελέγχου της ενδοχώρας, των Καστελιών. Οσοι δεν έπεσαν στον πόλεμο θα πάρουν τον δρόμο της ξενιτιάς, με πολλούς σταθμούς, στην υπόλοιπη βενετική επικράτεια: τότε θα αναδειχθεί η Κέρκυρα. Αυτός θα βρεθεί στην Ιταλία. Προχωρημένης, για τον ίδιο ηλικίας, θα αντιστρατευθεί στη λησμονιά και θα καταγράψει τη μνήμη του, μάλιστα με τρόπο συγκριτικό: θα συγκρίνει θερμοκρασίες, γεύσεις και μυρουδιές. Και θα αναθυμηθεί πολλά: ανθρώπους και ειδίσματα της γης, συμπεριφορές, ήθη και έθη. Θα επιγράψει το ιταλόγλωσσο έργο του Occio (Οzio στα σύγχρονα ιταλικά), δηλαδή otium, σχόλη, οtium vitae. Και θα εξηγήσει ότι γράφει, για να μην τον καταχωνιάσει η λήθη, η «oblivon». Αξίζει ν’ ασχοληθούμε σε δύο τουλάχιστον σημειώματα μαζί του, επιλέγοντας ένα από τα πολλά που αφηγείται στην ιταλόγλωσση, αλλά εμφανώς υπόφορη των πολιτισμικών ωσμώσεων, γραφή του.
Οtium: από μόνη της η λέξη επιδέχεται, πολλές μεταφράσεις – από ανάπαυση, αεργία, οκνηρία ή διαθεσιμότητα να κάμει κανείς κάτι ως κατάπαυση των εχθροπραξιών, ησυχία, ασφάλεια, ευτυχία. Ο Σενέκας, επιστέλλοντας στον Λούκουλο και αναφερόμενος στα δημόσια αξιώματα, γράφει: «otium χωρίς εγγραματοσύνη (sine litteris) είναι θάνατος και ενταφιασμός ζωντανών ανθρώπων». Τον 19ο αιώνα ένας Ιταλός λόγιος, ανάμεσα στους παροιμιώδεις λόγους που συνέλεξε, συγκατέλεξε και τον ακόλουθο: «το ozio είναι ενταφιασμός του ζωντανού ανθρώπου», το ozio, δηλαδή το otium, η ραστώνη. Για να μη «θιαμαίνεται» ο αναγνώστης, δηλώνω ότι όσα αναφέρω τα σταχυολόγησα πρόχειρα από κοινόχρηστα λεξικά: τα ουσιώδη από τις «Sentenze» του Renzo Tosi (Rizzoli, 1991). Το «Occio» που, επιλεκτικώς, θα μας απασχολήσει, υπακούει στην εντολή του Σενέκα: πολέμησε τον ζωντανό σου θάνατο με τα γράμματα, δηλαδή με τη γραφή.
Ωσμώσεις
Το Occio το γράφει στα 1696 κάπου στην Πάδοβα ο Τζουάνε Παπαντόπολι, πατέρας του Νικολάου Παπαδόπουλου του Γυμνασίου της Ρώμης. Πατέρας και γιος είναι αποκυήματα των πολιτισμικών ωσμώσεων που επέφερε η δυτική κατάκτηση στην Ανατολή, η βενετική στην Κρήτη στην περίπτωσή μας: ωσμώσεις που συνεπάγονται ή προϋποθέτουν συναινέσεις, ανάμεσά τους οι θρησκευτικές – συναινέσεις και συμβιωτικούς τρόπους. Ο γιος είναι άνθρωπος των αρμάτων και των γραμμάτων. Στο ιταλόφωνο γραφτό του εμφιλοχωρούν ελληνικές, κρητικές, λέξεις, όπως συμβαίνει και στα κυπριακά, φοροτεχνικά όμως, κείμενα. Η πολύτιμη και πολυσήμαντη μαρτυρία του είχε παραμείνει στα αζήτητα. Πριν από λίγα χρόνια την είχαμε γνωρίσει αποσπασματικά: τώρα διαθέτουμε την άψογη έκδοσή της, συνοδευόμενη από αγγλική μετάφραση, εισαγωγή, υπομνήματα και ευρετήρια, φροντισμένη από έναν αρμόδιο επαΐοντα, τον Alfred Vincent και δημοσιευμένη στην πολυθεματική σειρά του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας (2007) στη φάση του εκδοτικού boom που έφερε και φέρει σε πέρας η Χρύσα Μαλτέζου. Το σημείωμά μου δεν είναι παρουσίαση, και πολύ περισσότερο, βιβλιοκρισία του έργου του Alfred Vincent: απλώς, αντλεί κάτι απ’ αυτό.
Ας μου επιτραπεί μόνο να σημειώσω ότι ώς τη στιγμή αυτή, το Occio του Ιωάννη Παπαδόπουλου (για να τον «εξελληνίσουμε») δεν έτυχε της υποδοχής που του ταιριάζει: λόγια βραδύτητα στο «χώνεμά» του, αποδόμηση του ιστορικού σκεπτικού, εμμονή στην άγρα «θετικών» πληροφοριών από τους μάρτυρες της ιστορίας σε βάρος της κατανοητικής τους συμβολής στο περιγραφικό και εννοιολογικό «αστροθέτημα» της ιστορίας. Δεν θέλω να ξέρω: θέλω απλώς να ελπίζω ότι κάποτε, μπουχτισμένοι από τις ιστορικές θεωρίες, οι ιστορικοί θα επιστρέψουν στην ιστορία και θα κατανοήσουν για πολλοστή φορά, τη δύναμη των μαρτυριών της. Θα μιλήσω για δυο ή τρία από τα εναύσματα των αναμνήσεων του Παπαδόπουλου. Και πρώτα, για τους καθημαγμένους της γης.
Της υπαίθρου
Είναι οι χωρικοί, οι contadini, οι άνθρωποι της υπαίθρου, όχι των άστεων. Οχι όλοι οι άνθρωποι της υπαίθρου, αλλά εκείνοι που δουλεύουν στα κτήματα των «ευγενών» -θα λέγαμε κατά συγκατάβαση ωθώντας στο απεριόριστο την κατηγορία των gentiluomini-σωστότερα των αρχόντων (τον gentivo bourgeois ο Κ. Οικονόμου τον έκαμε «Αρχοντοχωριάτη», ανακρατώντας, προφανώς χωρίς να το συνειδητοποιεί, την αγροτική συνδήλωση αυτών των «αρχόντων» που δεν ταιριάζει στους κατοίκους της πόλης): αυτοί οι «άρχοντες» είναι οι κύριοι των χωρικών, των παεζάνων: οι laro signori. Η περιγραφή των χωρικών που κατεβαίνουν στην πόλη, ντυμένοι στα γρίζια, δηλαδή στα άβαφα, μάλλινα προφανώς ενδύματα («κανούτα» τα λεν αλλού), με τα μονόσολα, δηλαδή χωρίς τακούνια, γουρουνοτσάρουχά τους που έρχονταν από την Κωνσταντινούπολη, με τα κοντοράβδια τους και τα δισάκια με τα τρόφιμά τους, κριθαρένιο ψωμί, τυρί και μυζήθρα, κι ένα μικρό φλασκί με κρασί, ξεκάλτσωτοι -ας πούμε κατ’ αναλογία sans culotte- με μπερέτες και χωρίς καπέλο (γιατί καπέλο φορά μόνο ο «οικοδεσπότης», ο πλούσιος χωρικός), η περιγραφή παραπέμπει σε μια ιστορική πραγματογνωσία και σε μια σημειολογία, επίσης ιστορικότροπη, που δεν είναι του παρόντος. Ας μείνουμε στην εικόνα των χωρικών που επισκέπτονται στην πόλη τους κυρίους τους, για να κάνουν τις ρεβρέντες τους, αλλού θα λέγαν το «προσκύνημά» τους, εικόνα όπως την αποτυπώνει ο άνθρωπος της πόλης που εντάσσει τον εαυτό του στο αρχοντολόγιο. Θα χρειαστεί να ξαναγυρίσουμε στην εικόνα αυτή αντιπαραβάλλοντάς την στην αντίθετή της. Για την ώρα ας μείνουμε στην περιγραφή, αφήνοντας τα υπόλοιπα για άλλη ευκαιρία.
Εκφυλισμένοι
Ερχονται, λοιπόν, όσοι τελούν σε φεουδαλική εξάρτηση από τους φερτούς στην Κρήτη βενετούς ευγενείς της Αποικίας (Colonia), απαξιωμένους ήδη από την ίδια τη Μητρόπολη ως εκφυλισμένος, περίπου, αμάλγαμα, έρχονται στο σπίτι του φεουδάρχη στην πόλη, για να προσκυνήσουν τον πατρώνο και την πατρώνα τους. Απιθώνουν στην αυλή τα δισάκια τους κρεμασμένα στα κοντοράβδια, ανεβαίνουν τη σκάλα με κατεβασμένο το ξεσκούφωτο κεφάλι και κυρτωμένο το κορμί, ωσάν να ήταν από φύση «καμπούρηδες» και με το ίδιο «σχήμα» φεύγουν. Δείχνουν παντού σέβας και υποταγή στους κυρίους τους που τους ξυλοφορτώνουν με την παραμικρή αιτία, όπως εκείνοι οι άρχοντες του «Διγενή», που πρώτα «δίνουν ματσουκιά κι ύστερα σου μιλούσι». Οι καθημαγμένοι άνθρωποι της γης.
Στην ίδια συνάφεια ο Παπαντόπολι παρουσιάζει έναν από τους ευγενείς της Αποικίας, «τον σκληρότερο από τους άλλους»: Τζουάνε Μπον το όνομά του, το παρωνύμι του Καζάνης, κύριος του χωριού Σγουροκεφάλι στην περιοχή του Ηρακλείου, κοντινό στο Αστράκι, το χωριό του Παπαντόπολι, αυτόπτη μάρτυρα της σκληρότητας των μπράβων και των σπιτικών του Καζάνη, αλλά και του ίδιου του τελευταίου απέναντι στους «κολόνους». (Τις τυπογραφικές λεπτομέρειες δανείζομαι από τα εμπεριστατωμένα υπομνήματα του A. Vincent).
«Κολόνοι», δηλαδή με άλλο ομοσήμαντο γλωσσάρι, «πάροικοι» που έχουν καταντήσει δούλοι («schiavi») και κακοπαθαίνουν σωματικά: ο ίδιος ο Καζάνης, προχωρημένης ηλικίας άνθρωπος, τους χτυπά με το μπαστούνι του από μπαμπού, στο οποίο στηρίζεται ποδαγρός και κακής υγείας, καθώς είναι. Πεθαίνει στο Χάντακα κατά την πολιορκία, όταν οι κανονιοβολισμοί γκρεμίζουν το σπίτι του. «Ας τους συγχωρέσει ο Θεός».
Η εικόνα των «κολόνων» ή «παροίκων» χωρικών, όπως την παρουσιάζει στο «Occio» ο Τζουάνε Παπαντόπολι βρίσκεται στους αντίποδες του ιδεότυπου του Κρητικού της υπαίθρου και μάλιστα των βουνών: όχι μόνο εκείνη που διαμορφώθηκε από τις επαναστάσεις, αλλά και εκείνη που παρουσιάζουν μαρτυρίες του ευρύτερου χρόνου του «Occio». Διαφορετικές καταστάσεις οφειλόμενες, σε διαφορετικές, όπως νομίζω, δομές ή απλώς διαφορετικές «προσλήψεις» που «εξαερώνουν» την πραγματικότητα; Πριν αναφερθούμε στο ζήτημα αυτό και στο σύμφυτό του ζήτημα των προτύπων συμπεριφοράς, ας δοκιμάσουμε να παρουσιάσουμε στο επόμενο σημείωμα την αντίθετη εικόνα: εκείνη των Σφακιανών που έχει καταγράψει η συγχρονική μαρτυρία.