Jean Baudrilliard, «Περί Σαγήνης», Εξάντας, 2009, σσ. 254.
ΔΟΚΙΜΙΟ. «Μια ανεξίτηλη μοίρα βαραίνει τη σαγήνη». Η μοίρα αυτή είναι η μοίρα της αποσιώπησης. «Η αστική εποχή είναι προσηλωμένη στη φύση και την παραγωγή, πράγματα σαφώς ξένα και μάλιστα καθαρά θανατηφόρα για τη σαγήνη». Με τα λόγια αυτά ο Jean Baudrilliard (Γαλλία 1929 – 2007), αρχίζει ένα, προκλητικό στο περιεχόμενο και γοητευτικό στην εκφορά του, κείμενο που στόχο του έχει την έξοδο της σαγήνης από την αφάνεια.
Κοινωνιολόγος, φιλόσοφος, θεωρητικός της κουλτούρας, πολιτικός σχολιαστής και φωτογράφος, ο Baudrilliard συνδέθηκε με τα κινήματα του μεταμοντερνισμού και του μεταστρουκτουραλισμού. Αν για τον στρουκτουραλιστή γλωσσολόγο Ferdinand de Saussure το γλωσσικό σημείο προκύπτει από τη σύνδεση ενός σημαίνοντος (μιας ακουστικής εικόνας) και ενός σημαινομένου (μιας έννοιας), για τον Baudrilliard η σημασία βασίζεται μάλλον στην απουσία, σ’ αυτό που δεν λέγεται (έτσι «άλογο» σημαίνει «άλογο» ακριβώς επειδή δεν σημαίνει «δέντρο» ή «σκύλος»). Η σημασία ενός πράγματος -και του κόσμου εν γένει- παράγεται μόνο μέσα σε ένα δίκτυο άλλων πραγμάτων και συνεχώς αναβάλλεται, καθώς η μία σημασία μάς παρασύρει στην επόμενη. Κάπως έτσι το μεταμοντέρνο κίνημα αρχίζει τον κατακερματισμό των νεωτερικών μας βεβαιοτήτων.
Το αίτημα της νεωτερικής θεωρίας ήταν, πράγματι, η παραγωγή νοήματος με τρόπο που θα οδηγούσε στην πραγμάτωση της ενότητας όλων των τομέων της γνώσης και της κοινωνίας. Σε αυτό το άκαμπτο ιδεώδες ο Baudrilliard αντιτάσσει τη γοητεία των εντυπώσεων – «εντυπώσεις διόλου ασήμαντες, αλλά τόπος ενός παιχνιδιού και ενός διακυβεύματος, ενός πάθους παραπλάνησης». Σε έναν κόσμο του οποίου το νόημα συνεχώς μάς εκφεύγει «η σαγήνη των ίδιων των σημείων είναι σημαντικότερη από την ανάδυση οποιασδήποτε αλήθειας».
Η γαλλική λέξη sduction, στον τίτλο του πρωτοτύπου, προέρχεται από το λατινικό ρήμα seducere που σημαίνει παρασύρω, βγάζω κάποιον από τον δρόμο του. Στις εκδόσεις «Εξάντας» το κείμενο κυκλοφορεί με τον ελληνικό τίτλο «Περί Σαγήνης». Η μεταφραστική αυτή επιλογή, χωρίς να δίνει το ακριβές συνώνυμο του sduction, έχει τη δική της ετυμολογική γοητεία: γιατί αν η αρχική σημασία της «σαγήνης» είναι «αλιευτικό δίχτυ», τότε είναι σίγουρο ότι όταν πιαστεί κανείς σ’ αυτήν, αν μη τι άλλο, θα παρασυρθεί.
Η νεωτερικότητα στάθηκε ιδιαιτέρως εχθρική απέναντι στη σαγήνη. Η σεξουαλική επανάσταση, το φεμινιστικό κίνημα, η ψυχανάλυση, ερμηνεύοντας τα πράγματα πάνω στο δίπολο βάθους – επιφάνειας, επιδίωξαν να καταδικάσουν στην αποσιώπηση τη σαγήνη ακριβώς γιατί αυτή είναι το αντίπαλο δέος κάθε νοήματος.
Το αίτημα της σεξουαλικής επανάστασης ήταν η απεριόριστη ικανοποίηση της επιθυμίας, αλλά όταν κάτι «διεκπεραιώνεται χωρίς περιορισμούς, καταλήγει να στερείται πραγματικότητας καθότι στερείται φαντασιακού, βρίσκεται παντού αλλά μέσα σε μια γενικευμένη προσομοίωση». Το φεμινιστικό κίνημα κανονικοποίησε το θηλυκό, καθώς του αποστέρησε την κρυφή δύναμη της σαγήνης, την ακαταμάχητη φαρέτρα των εντυπώσεων. Η ψυχανάλυση, με το σενάριο του απωθημένου και του ασυνειδήτου, δημιούργησε το τεχνητό βάθος της «άλλης σκηνής», εκεί όπου προηγουμένως δεν υπήρχε απολύτως τίποτε. Το σεξουαλικό έγινε «αποκλειστικά η πραγματοποίηση μιας επιθυμίας μέσα σε μια ηδονή» και η καταναγκαστική κυκλοφορία «του ψυχικού, του σεξουαλικού και των σωμάτων» το ακριβές αντίστοιχο της ανάγκης για συνεχή κυκλοφορία του εμπορεύματος και του κεφαλαίου. Προς τέρψιν και ικανοποίησιν του καταναλωτή βεβαίως.
Είναι η σειρά της οικονομικής θεωρίας να δεχθούν πλήγμα στα θεμέλιά τους. Ο Baudrilliard θεωρεί ότι η κατανάλωση είναι πιο σημαντική από την παραγωγή και τούτο διότι η ιδεολογική γένεση των αναγκών προηγείται της παραγωγής των αγαθών που θα τις ικανοποιήσουν. Για τον Γάλλο θεωρητικό η λογική του εμπορεύματος έχει γενικευθεί, επικαθορίζοντας σήμερα όχι μόνον την εργασία και τα υλικά αγαθά, αλλά ολόκληρη την κουλτούρα μας, τη σεξουαλικότητα, τις ανθρώπινες σχέσεις και τις ατομικές ενορμήσεις μας (ο Baudrilliard θα είχε πολλά να πει για τον τρόπο με τον οποίο, στην τρέχουσα ελληνική, «εισπράττουμε» ή «καταθέτουμε» τις συγκινήσεις μας στην τράπεζα των συναισθημάτων, ιδίως την τηλεοπτική). Στην καταναλωτική κοινωνία της αφθονίας δεν υπάρχει πλέον υπερβατικότητα. Τα πάντα είναι διαθέσιμα ανά πάσα στιγμή, ακριβώς όπως το θηλυκό στην πορνογραφία. Μόνο που αυτό το θηλυκό είναι τόσο κοντινό που δεν μπορεί πλέον να γοητεύσει.
Το συμπέρασμα είναι ότι για τον Baudrilliard η νεωτερική θεωρία δεν κάνει τίποτε άλλο, παρά να συνεχίζει το έργο της θρησκείας, της ηθικής και της φιλοσοφίας. Το έργο αυτό είναι να παραμείνει η σαγήνη στην αφάνεια και, ει δυνατόν, να καταπνιγεί πλήρως. Σε έναν κόσμο όπου ο βασιλιάς είναι γυμνός και, τελικά, βαθύτερο νόημα δεν υπάρχει -γιατί απλούστατα το βάθος δεν είναι παρά μια κατασκευή- ενδέχεται να υπάρχει μια εναλλακτική στο πεπρωμένο της παραγωγής. Η εναλλακτική που προτείνει ο Baudrilliard είναι η σαγήνη.