Marie-Paule Μasson-Vincourt
Ο Παύλος Καλλιγάς (1814 – 1896) και η ίδρυση του ελληνικού κράτους
μτφ.: Αρης Αλεξάκης, Αγγελική Παπαδοπούλου, Κώστας Τσινάρης
εκδ. Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, σελ. 835
Ο Παύλος Παναγή Καλλιγάς συνόψισε, με τη ζωή του, τον αιώνα του. Και μαζί του τη ζωή της χώρας του. Γεννημένος (1814) στη Σμύρνη από Κεφαλονίτη πατέρα και από Χιώτισσα μητέρα (Σοφία Μαυροκορδάτου), σπούδασε ως παιδί της διασποράς και των σφαγών (μετά την Επανάσταση του ’21) στη Βενετία στο Φλαγγινειανό, στη Γενεύη στο κολέγιο Εγέρ, στο Μόναχο, στο Βερολίνο, στη Χαϊδελβέργη (1837), στις νομικές σχολές. Στη συνέχεια και στο νέο κράτος υπήρξε διαδοχικά δικηγόρος, δικαστής, Πρόεδρος του Αρείου Πάγου, καθηγητής της Νομικής Σχολής, βουλευτής, πολλές φορές υπουργός, Διοικητής της Εθνικής Τράπεζας, μέλος και πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου ανωνύμων εταιρειών, όπως της Εταιρείας Κατασκευής του σιδηροδρόμου Αθηνών -Πειραιώς και της Πανελληνίου Ατμοπλοϊκής Εταιρείας, ιδρυτής της Εθνικής Ασφαλιστικής Εταιρείας. Σύζυγος και πατέρας.
Ηταν ακαταπόνητος συγγραφέας: διατριβές περί αστικού δικαίου, κανονικού δικαίου, ιστορίας (είναι ο μεταφραστής της «Ενετοκρατίας στην Πελοπόννησο» του Ράνκε)· αρχαία φιλολογία, φιλοσοφία (για τον Θεόφιλο Καΐρη και τον Πέτρο Βράιλα Αρμένη). Ογκώδεις και πολύτομες πραγματείες περί Ρωμαϊκού και Αστικού Δικαίου. Βυζαντινή ιστορία, πραγματείες περί φυλακών (ήταν αναγνώστης του Τοκβίλ), περί ηθών και, κυρίως, συγγραφέας ενός κεντρικού μυθιστορήματος του 19ου αιώνα, του «Θάνου Βλέκα». Ελληνιστής και λατινιστής, από τους ιδρυτές του περιοδικού της «Πανδώρας».
Για έναν τέτοιο βίο, τέτοια πολιτεία και πνευματικό έργο, η μονογραφία της καθηγήτριας Μαρί Πολ Μασόν αποτελεί τη συνεισφορά αγάπης μιας ξεχωριστής Γαλλίδας ελληνίστριας για τη συνέχεια του ελληνισμού. Το βιβλίο ξεκίνησε (1978) ως διδακτορική διατριβή στη Σορβόννη, υπό την εποπτεία του Κ. Θ. Δημαρά που ως γνωστό επέμενε τόσο πολύ στην ανάγκη για τη γνώση των προσώπων της ιστορίας. Ογκώδες και τεκμηριωμένο, έξοχα μεταφρασμένο, συνιστά συνάμα ένα ευχάριστο ανάγνωσμα. Το οφείλουμε, για την ελληνική του έκδοση, στο Μορφωτικό Ιδρυμα της Εθνικής Τράπεζας.
Τι μαθαίνουμε; Τη διαδρομή ενός άνδρα που ωριμάζει κατά το μεταίχμιο μεταξύ του διαφωτισμού και του ρομαντισμού, που αισθάνεται φιλελεύθερος, πιστεύει στις πολιτικές ελευθερίες, στην ισότητα, στους θεσμούς. Ελευθερία απέναντι στους κοινωνικούς θεσμούς και ιδίως την Εκκλησία. Πιστός αλλά και αντικληρικαλιστής καμιά φορά. Πέτυχε ως φιλελεύθερος πολιτικός; Οπως πολλοί άνδρες του 19ου αιώνα είχε έρθει πολύ νωρίς για τις αναταραχές του 1843, και έφθασε πολύ αργά για τις μεταρρυθμίσεις του 1862. Οι πολιτικές του ιδέες θα βρουν, ωστόσο, και ώς ένα βαθμό την πραγμάτωσή τους μετά την επικράτηση του Χαριλάου Τρικούπη, όταν ο Καλλιγάς θα αποκρυσταλλώσει τις απόψεις του για τον οικονομικό φιλελευθερισμό, όταν το προβάδισμα στην προσωπική του ζωή θα πάρει ο οικονομολόγος απέναντι στον νομικό και τον πολιτικό. Μια διαδικασία ανακάλυψης της οικονομίας που έχει αναλύσει διεξοδικά για όλη αυτή την περίοδο η κ. Λυδία Τρίχα. Και που θα ολοκληρωθεί αργότερα με το πρόσωπο του Ιωάννη Α. Βαλαωρίτη.
Τη διαδρομή ενός νομικού αλλά και μαχόμενου δικηγόρου, νομικού συμβούλου, δικαστή και καθηγητή της Νομικής Σχολής. Με αφορμή το ογκώδες σύγγραμμά του για το Ρωμαϊκό Δίκαιο, μνημείο της ιστορίας της ελληνικής νομικής σκέψης, μελέτησε την εμφάνιση και την εξέλιξη των κανόνων του δικαίου, φθάνοντας να αναπτύξει ένα βαθύτερο στοχασμό για τη φιλοσοφία της επιστήμης του. Ενας από τους πρώτους κοινωνιολόγους εφόσον τον απασχολούν καθόλη τη διάρκεια της σταδιοδρομίας του οι σχέσεις κανόνα, παράβασης και ποινής, η σχέση δικαίου και ηθικής. Δεν πρόλαβε, ωστόσο, να δει την ολοκλήρωση του αστικού κώδικα, για την οποία είχε εργαστεί όλη του τη ζωή.
Τη μαχητικότητα ενός δημοσιολόγου, που παρεμβαίνει γράφοντας για τα πολιτικά κόμματα, την αναμόρφωση των φυλακών, την ανοχή προς τις ξένες θρησκευτικές ομολογίες (υπόθεση Κινγκ και Χιλ), τη σημασία των εθίμων του λαού για την κατάρτιση ενός δικαιικού συστήματος. Μαχητικότητα που θα χρησιμοποιήσει το παρόν για να διεισδύσει στην ιστορία.
Την πικρία κάποιου που βρίσκεται αντιμέτωπος με τη δύσκολη πραγματικότητα ενός έθνους που δεν μπορεί να γίνει. Μνημείο αυτής της εθνικής δυσκολίας το μυθιστόρημά του ο «Θάνος Βλέκας». Ενα μυθιστόρημα εθνογραφικό για την ταυτότητα ενός λαού που ήταν ακόμα τότε δομημένος από ληστές, αρματολούς, εκλογικούς πελάτες, απατεώνες, κ.τ.λ. Ο Καλλιγάς γίνεται υπέροχα ψυχολογικός όταν αποδίδει τις διανοητικές παραμέτρους των ηρώων του, του κλέφτη ληστή με το ασκέρι του, του ναύτη πειρατή, του ραδιούργου δημοσίου υπαλλήλου, των ερωτευμένων που προσπαθούν να ξεφύγουν απ’ όλα αυτά. Είχε υπηρετήσει ως δικαστής και γνώριζε όλο αυτόν τον κόσμο των αχρείων καταδοτών, των πλαστογράφων, των διεφθαρμένων υπαλλήλων, των ενόχων. Το μυθιστόρημά του είχε τη φιλοδοξία να αναδείξει το παλιό καθεστώς όπως το είχε κάνει ο Μαντζόνι στους «Αρραβωνιασμένους». Αν δεν τα κατάφερε όπως ο Ιταλός ομόλογός του, εισήγαγε τουλάχιστον ένα είδος νέο στο λογοτεχνικό ρεπερτόριο, το μυθιστόρημα των ληστών που αξιοποίησε και διεθνοποίησε στη συνέχεια ο Εντμόν Αμπού με τους «Αρχοντες των ορέων».
Μια μοναδική βιογραφία, για μια τόσο ενδιαφέρουσα εποχή, με τα ιδιαίτερα γνωρίσματά της και τις αβεβαιότητές της που ωστόσο διαμόρφωσε την ελληνική κοινωνία.
* Ο Ν. Ε. Καραπιδάκης είναι καθηγητής της Ιστορίας της Μεσαιωνικής Δύσης στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο.