ΜΙΣΕΛ ΦΟΥΚΩ
Οι μη κανονικοί
Παραδόσεις στο Κολέγιο της Γαλλίας, 1974-1975
μετ.: Σωτήρης Σιαμανδούρας
εκδ. Εστία, 2010, σελ. 670
Ο τίτλος της έδρας του Φουκώ στο Κολέγιο της Γαλλίας ήταν «Ιστορία των Συστημάτων Σκέψης». Είχε αρχίσει τα μαθήματά του από τον Ιανουάριο του 1971, και οι διάφοροι κύκλοι είχαν διαρκέσει έως τον θάνατό του, το 1984. Η παρακολούθηση ήταν ελεύθερη. Υπήρχαν τριακόσιες θέσεις και το ακροατήριο ήταν πάνω από πεντακόσια άτομα.
Τα μαθήματα ήταν θρυλικά ως προς τη θεματική, το βάθος, το εύρος, την ποιότητα. Και φυσικά, πάντα σε ένα πλαίσιο επικαιρότητας. Τη δεκαετία του ’90, οι απομαγνητοφωνημένες παραδόσεις του Φουκώ άρχισαν να εκδίδονται από τις εκδόσεις Seuil και Gallimard. Το 2002 είχαν κυκλοφορήσει στα ελληνικά οι παραδόσεις του έτους 1975-1976 με τίτλο «Για την υπεράσπιση της κοινωνίας» (Ψυχογιός, μτφρ. Τιτίκα Δημητρούλια). Εδώ η «Εστία» δημοσιεύει τα έντεκα από τα μαθήματα του ακαδημαϊκού έτους 1974-1975, όπου ο Φουκώ μελετούσε το πρόβλημα των επίφοβων εκείνων που ο 19ος αιώνας είχε ονομάσει «les anormaux», οι ανώμαλοι, οι μη κανονικοί. Πάλι, παραμένει το θέμα της επικαιρότητας, μαζί βέβαια με το άρωμα της Γαλλίας του ’70 και του διανοητικού φόντου στο οποίο κινήθηκε, μεταξύ άλλων, ο Φουκώ, στην προσπάθειά του να ιχνογραφήσει μια συλλογική ιστορία που ήταν ταυτόχρονα τόσο ιστορία της γαλλικής κουλτούρας όσο και ιστορία της ευρωπαϊκής κοινωνικής σκέψης του 20ού αιώνα: της διεισδυτικής έρευνας, της αιρετικής σκέψης, της Ευρώπης που υπερασπιζόταν τις μειονότητες και τα δικαιώματά τους – όπως άλλωστε κι ο ίδιος ο Φουκώ.
Η ανθρωπιστική παράδοση
Ο Φουκώ, τότε, καυτηρίαζε την τεχνολογία της εξουσίας, τη θεσμική πεποίθηση της κοινωνίας σύμφωνα με την οποία ορισμένα άτομα ταιριάζουν στο έγκλημα πριν καν το διαπράξουν και κατά την οποία δεν μπορεί να είναι κάποιος ύποπτος ατιμώρητα. Η πρακτική αυτή, θύμιζε ο Φουκώ, είχε προκαλέσει την κριτική και την ειρωνεία των μεταρρυθμιστών του 18ου αιώνα, του Βολταίρου, του Ρουσσώ, του Ντιντερό, του Μπεκαρία κ.ά. Εδώ, στους «Μη κανονικούς», δεν ενδιαφέρει τόσο η διάκριση των βασικών τύπων, του τέρατος, του αδιόρθωτου και του αυνανιζόμενου, που μπαίνουν στον κανόνα της μη κανονικότητας, όσο η προβληματική γύρω από τη σχέση της εξουσίας και του τρόπου με τον οποίο διαμορφώθηκε στη νεότερη Δύση η έννοια της μη κανονικότητας. Ο Φουκώ προσπάθησε να εξηγήσει τους μηχανισμούς της θεσμοθέτησης της καταστολής που, μ’ ένα είδος γενικής συνενοχής, εξυφαίνονταν σιγά σιγά καθόλη τη διάρκεια του 18ου, του 19ου και του 20ού αιώνα.
Ηθελε να αποκαλύψει, και το έπραξε, τις αυτονομίες των πεδίων γνώσης και τις αλληλοεπικαλύψεις τους, προκειμένου να ξεδιαλύνει τις προσχώσεις της μιας εξουσίας στην άλλη (π.χ. της ψυχιατρικής στη δικαστική, της οικονομικής στην πολιτική), να περισώσει τον κοινωνικό βίο από την οπισθοδρόμηση, την αποσύνθεση, την απαξίωση, τη θεσμοθετημένη δήθεν ευταξία, που συνεχώς, μέσω αρχαϊσμών, αναδείκνυε στερεοτυπικά την παθολογικοποίηση περιοχών, ομάδων, ατόμων.
Ξανά η επικαιρότητα
Πάντα υπήρξε ένα είδος οικονομίας της εξουσίας του αποκλεισμού, του κολασμού, αλλά και μετασχηματισμός αυτής της οικονομίας· όχι μόνο στην Ευρώπη. Ας θυμηθούμε το μοντέλο του αποκλεισμού των λεπρών και το μοντέλο της αποκλεισμένης πόλης για να ελεγχθεί η εξάπλωση της πανούκλας. Ας σκεφτούμε ότι εκφράσεις του τύπου «οκνηρία», «κακία», «ανυπακοή», «υποτροπή» κ.ά., χωρίς να αποτελούν βάσεις εξήγησης παρεκκλίσεων, χρησιμοποιήθηκαν σαν προεικάσματα παρεκκλίσεων. Δηλαδή, ήδη από τη δεκαετία του ’70, φαίνεται πως ήταν ξεκάθαρο ότι στην κοινωνία δεν ίσχυε, και δεν ισχύει, η αρχή της περιστρεφόμενης πόρτας: όταν η ευρυθμία και η κανονικότητα μπαίνει στη σκηνή, η παθολογία και το μη κανονικό οφείλει να εξαφανιστεί. «Η ισχυρή εξουσία ενός τυράννου δεν εξαφανίζει τους κακοποιούς. Αντίθετα, τους πολλαπλασιάζει. Κατά συνέπεια, όσο πιο δεσποτική γίνεται η εξουσία, τόσο περισσότεροι είναι οι εγκληματίες» έλεγε τότε ο Φουκώ. Σήμερα, στον 21ο αιώνα όλα αυτά τα μαθήματα έχουν ξεχαστεί; Μάλλον όχι. Αλλά μια κοινωνία που νοσεί, θέλει τους αποδιοπομπαίους της, με τη μορφή της ξενοφοβίας και της ισλαμοφοβίας, και υπό την αιγίδα της ριζοσπαστικοποιημένης ευρωπαϊκής συσπείρωσης δεξιάς-ακροδεξιάς. Οι Ρομά της Γαλλίας, της Αγγλίας, της Γερμανίας, της Ρουμανίας, της Ουγγαρίας, της Βουλγαρίας, της Ελλάδας, σήμερα, αντιπροσωπεύουν το μεγαλύτερο παράδειγμα ομάδας που συνδέεται με όλες τις κοινωνικές παρεκκλίσεις και τις αντικανονικότητες. Ευάλωτοι σε θέματα ρατσισμού και προκατάληψης, βρίσκονται πάνω στον ήδη σχηματισμένο άξονα συμμορφωμένου/ασυμμόρφωτου, όπως ακριβώς τον αφήσαμε κατά τον 19ο αιώνα, και μπαίνουν στη γενεαλογία των «μη κανονικών», των αποκλεισμένων, των αποδιοπομπαίων του 21ου αιώνα. Ούτε καν στην κατηγορία όσων αποκαλούνται γενικά «προς συμμόρφωση».