Αστυνομική ιστορία θυμίζει η ταυτοποίηση του Κρητικού ζωγράφου του 15ου αιώνα Αγγελου Ακοτάντου, έργα του οποίου εκτίθενται στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Κουμπάρη 1. Η έκθεση φέρει τον τίτλο «Χειρ Αγγέλου», που είναι και η υπογραφή του ζωγράφου και την ίδια στιγμή η αιτία της παρεξήγησης γύρω απ’ την ταυτότητά του. Σημαντικό ρόλο στη λύση της έπαιξε η επιμελήτρια της έκθεσης, Μαρία Βασιλάκη, καθηγήτρια Βυζαντινής Τέχνης στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας.
Στις αρχές της δεκαετίας του ’60, ο Μανούσος Μανούσακας, διευθυντής τότε του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μελετών που εδρεύει στη Βενετία, ανακάλυψε τη διαθήκη ενός άγνωστου Κρητικού ζωγράφου, του Αγγέλου Ακοτάντου, ο οποίος είχε ζήσει στο βενετοκρατούμενο Χάνδακα.
«Τέθηκε τότε το ερώτημα αν ο Ακοτάντος της διαθήκης είναι το ίδιο πρόσωπο με τον ζωγράφο», λέει η κ. Βασιλάκη. «Διότι πίστευαν ότι ο Αγγελος που υπογράφει τις εικόνες είναι ένας ζωγράφος των αρχών του 17ου αιώνα. Κι αυτό, διότι υπήρχε μια ανεξακρίβωτη πληροφορία, σύμφωνα με την οποία, στον Αγιο Γεώργιο της παλιάς πόλης του Καΐρου υπήρχε μια εικόνα με την υπογραφή «Χειρ Κυρ Αγγέλου του Κρητός» και τη χρονολογία Α Χ Δ, που σημαίνει 1604. Ετσι κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι είναι ο άγνωστος «Χειρ Αγγέλου»».
Το 1981, η κ. Βασιλάκη, προτείνει σε συνέδριο ότι ο ζωγράφος που υπογράφει «Χειρ Αγγέλου» είναι το ίδιο πρόσωπο με εκείνο της διαθήκης, και άρα, με δεδομένη τη χρονολογία της διαθήκης (1436), ήταν ζωγράφος του 15ου αιώνα, όχι του 17ου. «Εχοντας διαβάσει προσεκτικά τη διαθήκη, κατάλαβα ότι πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο. Δεν χρησιμοποιούσε το «Κυρ» ο Αγγελος και το Σινά επισκέπτονταν συχνά Κρητικοί ζωγράφοι για να επιζωγραφήσουν φθαρμένες εικόνες. Ξέρουμε ότι ο Ιωάννης Κορνάρος, Κρητικός του 18ου αιώνα, ήταν ένας από αυτούς και στην υπογραφή του πρόσθετε το «Του Κρητός», κάτι που έκαναν πολλοί Κρητικοί εκείνη την εποχή. Πολλοί πρόσθεταν και το «Κυρ» για να δείξουν ότι είναι ανώτερης τάξης».
Η κ. Βασιλάκη θεμελίωσε τη θεωρία της κυρίως πάνω στην περίπτωση του Αγίου Φανουρίου. «Ηταν ένας άγιος που έγινε ξαφνικά πολύ διάσημος στην Κρήτη. Τον άγιο αυτόν διέδωσε στο νησί ο ηγούμενος μιας μονής, ο Ιωάννης Παλαμάς. Τον άνθρωπο αυτό όμως κατονομάζει στη διαθήκη του ο Αγγελος Ακοτάντος ως τον ιερέα που επιθυμεί να ψάλλει το μνημόσυνό του των σαράντα ημερών. Αρα ο Ακοτάντος γνώριζε τον Παλαμά, ενώ ο ζωγράφος που υπέγραφε «Χειρ Αγγέλου» είχε φιλοτεχνήσει πολλές παραστάσεις με τον Αγιο Φανούριο, μερικές από τις οποίες περιλαμβάνονται στην έκθεση. Οταν τα είπα όλ’ αυτά το 1981, υπήρξε δυσαρέσκεια. Σήμερα πια, είναι λίγο πολύ αποδεκτό ότι είναι το ίδιο πρόσωπο αλλά για εμάς το ζητούμενο είναι να έρθει ο κόσμος να θαυμάσει έναν εξαιρετικό ζωγράφο, όχι απλώς έναν αγιογράφο αλλά ζωγράφο ισάξιο των Ευρωπαίων της εποχής του».
Τρεις ενότητες
Η έκθεση «Χειρ Αγγέλου» χωρίζεται σε τρεις ενότητες:
Α΄ «Η βυζαντινή ζωγραφική γύρω στο 1400: Κωνσταντινούπολη-Κρήτη».
«Η ενότητα αυτή», τονίζει η κ. Βασιλάκη, «δείχνει τι τέχνη παράγεται στην Κωνσταντινούπολη εκείνη την εποχή διότι από αυτή τη ζωγραφική ξεκίνησε η τέχνη του Αγγέλου. Λόγω των ιστορικών συνθηκών στην Πόλη (συνεχείς πολιορκίες από τους Οθωμανούς), μεγάλος αριθμός Κωνσταντινοπουλιτών ζωγράφων εγκαθίσταται στην Κρήτη. Γι’ αυτό και η ζωγραφική στην Κρήτη ακμάζει. Ενας από αυτούς πρέπει να ήταν δάσκαλος του Αγγέλου».
Β΄ «Εγώ Αγγελος (Α) κοτάντος ο ζωγράφος: το έργο και η διαθήκη του Αγγέλου».
Στη δεύτερη ενότητα, βλέπουμε την έκθεση του Αγγέλου, ενώ κεντρική θέση παίρνει και το έγγραφο της Διαθήκης. «Ο Αγγελος είναι ένας διανοούμενος ζωγράφος», λέει η Μ. Βασιλάκη. «Θίγει το ζήτημα της ενότητας των εκκλησιών, κάτι που στα χρόνια του, στα 1438-39 συζητιέται πολύ, στη Σύνοδο Φεράρας – Φλωρεντίας. Στην Κρήτη ήλπιζαν στην ένωση των εκκλησιών διότι ζούσαν με τους Βενετούς από το 1210. Τα έργα του με τον ασπασμό των δύο Αποστόλων, του Πέτρου (Δύση) και του Παύλου (Ανατολή), εντάσσονται σε αυτό το πνεύμα, και υπάρχουν άλλες επτά εικόνες με αυτό το θέμα. Ο Αγγελος έχει τέτοια θεολογική κατάρτιση που από τα κείμενα δημιουργεί εικόνες, όπως την εικόνα με την Αμπελο, βασιζόμενος αποκλειστικά σε χωρίο της Αγίας Γραφής».
Γ΄ «Με τον τρόπο του Αγγέλου: η απήχηση του Αγγέλου στους σύγχρονους και τους μεταγενέστερους ζωγράφους».
Στην ενότητα αυτή, περιλαμβάνονται έργα κορυφαίων Κρητικών ζωγράφων, του δεύτερου μισού του 15ου αιώνα, οι οποίοι δέχθηκαν την επίδραση του Αγγέλου και κλείνει με μια Κοίμηση του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου. «Την εικόνα αυτή ο νεαρός ακόμα Θεοτοκόπουλος υπογράφει «Χειρ Δομήνικου». Είναι προφανές από το ίδιο το έργο ότι τα βυζαντινά του στοιχεία ο Δομήνικος τα αντλεί από τον Αγγελο, τον οποίο χαρακτηρίζει «διασημότατον ζωγράφο». Ο Δομήνικος ονειρευόταν να γίνει κάτι ανάλογο. Τα κατάφερε όμως ακόμα καλύτερα διότι κατέφυγε στη Δύση, όπου γινόταν όλο το παιχνίδι. Ο Αγγελος δεν είχε κανένα λόγο να φύγει από τον Χάνδακα: η Κωνσταντινούπολη δεν είχε ακόμα πέσει (ξέρουμε ότι ο ίδιος πέθανε το 1450), συνεπώς όλη του η προσοχή ήταν στραμμένη προς τα εκεί, όχι προς τη Δύση».
Εκθεση και συμπόσιο στο Μουσείο Μπενάκη
Η έκθεση «Χειρ Αγγέλου» θα διαρκέσει έως τις 16 Ιανουαρίου και θα συνδυαστεί με έξι διαλέξεις (Κάθε Παρασκευή, 7 μ. μ.) που στόχο έχουν να δώσουν τη δυνατότητα στο κοινό να αποκτήσει εικόνα για το έργο του ζωγράφου Αγγέλου. Με το πέρας των ομιλιών, το κοινό μπορεί να επισκεφτεί την έκθεση και να συζητήσει με τους ομιλητές και την επιμελήτρια της έκθεσης μπροστά στα ίδια τα έργα.
Επίσης, η έκθεση θα κλείσει με το διεθνές συμπόσιο «1400-1450: η καλλιτεχνική παραγωγή στην Κωνσταντινούπολη, τη Βενετία και τη βενετοκρατούμενη Κρήτη», το οποίο θα πραγματοποιηθεί στις 15-16 Ιανουαρίου, στο Νέο Μουσείο Μπενάκη, στην οδό Πειραιώς.