Από τον πέμπτο όροφο της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών, της πολιτιστικής ναυαρχίδας του Ιδρύματος Ωνάση, η συμπαγής λευκή μάζα της πόλης σχεδόν σκαρφαλώνει στους πρόποδες του Υμηττού. Ανάμεσα στις πολυκατοικίες του Αγίου Σώστη και βορειότερα της Δάφνης ή του Βύρωνα χάσκουν μικρά, ανεξήγητα κενά. Είναι τα λιγοστά προπολεμικά σπίτια με τις μικρές αυλές, τους ασθενικούς κήπους, τον χώρο για ανέμελο παιχνίδι, την επαφή με το χώμα και τη φύση. Σκόρπιες νησίδες μιας άλλης ζωής, αθέατες από ψηλά, που καταπίνονται στη χοάνη της μεγάλης πόλης.
Αλλά ο καθηγητής Νίκος Σαλίγκαρος, που βρέθηκε στην Αθήνα, την πόλη όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε πριν τον κατακτήσει η επιστήμη και η Αμερική, βρίσκει σ’ αυτές τις ταπεινές κουκκίδες της ξεχειλωμένης μητρόπολης τις μοναδικές εστίες ελπίδας, τις πιο «βιοφιλικές» κατασκευές σε ολόκληρο το λεκανοπέδιο. Ακόμα κι αν οι άνθρωποι που τα έφτιαξαν, αρχιτέκτονες, μηχανικοί ή απλοί τεχνίτες, δεν άκουσαν ποτέ περί «βιοφιλίας», τη θεωρία με την οποία έχει συνδέσει το όνομά του ο Νίκος Σαλίγκαρος, ένας από τους πιο διάσημους Ελληνες του εξωτερικού. Σε μια πρόσφατη διεθνή ψηφοφορία κατέκτησε την ενδέκατη θέση για τον «κορυφαίο αστικό στοχαστή και πολεοδόμο όλων των εποχών» και την πέμπτη ανάμεσα στους εν ζωή επιστήμονες.
Μαθηματικός, πολεοδόμος και θεωρητικός της αρχιτεκτονικής, ο Νίκος Σαλίγκαρος κάνει κάθε μοντερνιστή να ανατριχιάζει. Η θεωρία της βιοφιλίας και της βιο-πολεοδομίας, με ρίζες στο βιβλίο του Εντουαρντ Ο. Ουίλσον («Biophilia», 1984), είναι ένα «νεο-παραδοσιακό» μανιφέστο που καλεί τους αρχιτέκτονες να απορρίψουν την «πεπατημένη» του μοντερνισμού, προτάσσοντας ξεχασμένες αξίες της ζωής πριν από τον 20ό αιώνα, αφού τις εμπλουτίσουν με τη γνώση και την τεχνολογία του σήμερα. Ο Ελληνας καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Τέξας, όπως και άλλοι θιασώτες της θεωρίας της βιοφιλίας (ο Michael Mehaffy ή ο Prakash M. Apte), πιστεύει ότι εμείς οι άνθρωποι του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα έχουμε συλλογικά εξαπατηθεί. Δεν το έκανε κάποιος επίτηδες. Ή για να μας βλάψει. Απλώς συνέβη. «Γενιές ολόκληρες γαλουχήθηκαν με την πεποίθηση ότι πρέπει να ζούμε σε συγκεκριμένους τύπους οικημάτων, κάκιστης ποιότητας, σε πόλεις σχεδόν απάνθρωπες. Γενιές ολόκληρες αναγκάστηκαν να πάνε ενάντια στις φυσικές ενστικτώδεις επιθυμίες τους ζώντας σε ένα απάνθρωπο περιβάλλον κι ωθούμενες να το αποδεχθούν ως «μοντέρνο» και» σύγχρονο»», έλεγε στον Μάικλ Μπάουενς.
Ο ίδιος ο Νίκος Σαλίγκαρος μάς ορίζει τη βιοφιλία «ως την ανάγκη του ανθρώπου να πλησιάσει τα φυσικά όντα, να είναι κοντά στη φύση, μια ανάγκη τόσο επιτακτική όσο η ανάγκη μας για το φαγητό ή το οξυγόνο». Μαζί με φίλους-επιστήμονες και συνεργάτες εξέλιξαν τη θεωρία του Ουίλσον. «Η βιοφιλία μπορεί να εξηγηθεί από τη μαθηματική δομή των βιολογικών όντων, καθώς η δομή αυτή είναι ιδιαίτερη, για να μην πω παράξενη. Τα βιολογικά όντα ορίζουν οργανωμένα πολύπλοκα συστήματα και τα τελευταία χρόνια μπορούμε να δείξουμε πώς οργανώνονται. Εδώ μας βοήθησαν πάρα πολύ οι υπολογιστές και η πληροφορική. Παίρνουμε αποτελέσματα από την επιστήμη της πληροφορικής και της θεωρίας της πολυπλοκότητας και τα εφαρμόζουμε στη γεωμετρία, κι αυτό μας κάνει να κατανοήσουμε τη βιοφιλία όχι σαν κάτι που είπε ένας μεγάλος βιολόγος, αλλά ως μια θεωρία με γεω-μαθηματικές βάσεις.
Αν πιστεύουμε όλα αυτά, κι εγώ τα πιστεύω, γιατί υπάρχει ισχυρή επιστημονική βάση». Ο Νίκος Σαλίγκαρος αναφέρει παραδείγματα από την πραγματική ζωή. «Πειράματα δείχνουν ότι ύστερα από μια βαριά εγχείρηση η βιοφιλία βοηθάει τον ασθενή να αναρρώσει πιο γρήγορα, να χρειάζεται λιγότερα παυσίπονα. Παιδιά που μεγαλώνουν σε ένα βιοφιλικό περιβάλλον γίνονται πιο έξυπνα». Αν πάμε 5.000 χρόνια πίσω και δούμε τα πρώτα σπίτια του ανθρώπου, θα βρούμε τα ίδια πράγματα, υποστηρίζει. «Το παράδοξο είναι ότι επιμένουμε στην αισθητική της μηχανής. Αλλά αυτή η αισθητική αφορά το 1920. Σήμερα οι μηχανές μας είναι πολύ πιο βιολογικές. Είμαι σίγουρος ότι οι αρχιτέκτονες στην Ελλάδα θα πουν ότι αυτός μας μιλάει για επιστροφή στο παρελθόν».
Ο Νίκος Σαλίγκαρος δεν έχει αμφιβολία. Ο μοντερνισμός έβλαψε. «Αφαίρεσε κάτι που ήταν απαραίτητο για μας. Και το έκανε με τις καλύτερες προθέσεις, καμία αμφιβολία γι’ αυτό. Και ύστερα έγινε ένα πάθος. Ισως γιατί συσχετίστηκε με την οικονομική πρόοδο. Πηγαίνεις να κάνεις ένα κτίριο κι αν ζητήσεις διακόσμηση από τον αρχιτέκτονα θα ακούσεις «μα, αυτό δεν είναι μοντέρνο» και το λένε λες και θα καταρρεύσει ο κόσμος. Η ομάδα των φίλων μου προσπαθούμε να αλλάξουμε την κοινή αντίληψη, όχι μόνο θεωρητικά, αλλά στα βασικά θέματα. Το θέμα τίθεται σχεδόν με θρησκευτικούς όρους. Πάω για ένα μεγάλο «όχι, δεν θέλω να μου αποδείξεις τίποτα»».
Στην Ελλάδα η βιοφιλία είναι άγνωστη σαν αντίληψη, αλλά τα τελευταία χρόνια γίνεται πολλή συζήτηση για τη βιοκλιματική αρχιτεκτονική. Μιλάμε για συγγενείς έννοιες; «Ναι, εγώ υποστηρίζω τους αρχιτέκτονες με τη βιοκλιματική προσέγγιση. Δεν είναι πάντα αρκετό. Καμιά φορά σχεδιάζουν κάτι και βάζουν από πάνω μια πράσινη στέγη. Οχι, αυτό δεν είναι βιοφιλία».
Εμείς, η φύση και η γεωμετρία
Του ζητάω να περιγράψει ένα βιοφιλικό περιβάλλον. «Κατ’ αρχάς, φύση. Αυτό μπορεί να είναι ένα δέντρο, λίγοι θάμνοι ή ένα ζώο. Δεν φτάνει μόνο το ένα. Μας ενδιαφέρει το σύστημά μας να είναι περίπλοκο.
Οι σύγχρονοι αρχιτέκτονες φτιάχνουν ένα άσχημο κτίριο και μετά το στολίζουν με λίγο γκαζόν. Η παλιά πλατεία με τον κήπο, τα δέντρα και δύο – τρεις θάμνοι είναι βιοφιλικό περιβάλλον και το είχε αναπτύξει η αυθόρμητη πολεοδομία των Αθηνών και όλης της Ελλάδας. Το είχε ανακαλύψει χωρίς να έχει διαβάσει τίποτα.
Θα απορρίψουμε έναν αρχιτέκτονα που, για να εφαρμόσει μια αφηρημένη γεωμετρία σε έναν δημόσιο χώρο, μια πλατεία, την καλύπτει με τσιμέντο ή μάρμαρο και θα είναι όμορφη επειδή θα είναι κενή. Είναι μια αισθητική προτίμηση του αρχιτέκτονα, αλλά εμείς λέμε πως ο αρχιτέκτονας αυτός δεν έχει το δικαίωμα να επιβάλλει τη δική του αισθητική εφόσον ξέρουμε ότι ο χρήστης θα αισθανθεί καλύτερα, η υγεία του χρήστη θα είναι καλύτερη, αν έχει εμπλουτιστεί με τη βιοφιλική προσέγγιση.
Το ένα λοιπόν είναι η παρουσία της φύσης και η δεύτερη εναλλακτική λύση που δίνουμε είναι η ύπαρξη μιας γεωμετρίας στο αρχιτεκτονικό σχέδιο. Να έχει μικρή κλίμακα, να υπάρχουν λεπτομέρειες στη μικρή κλίμακα, όπως μας διδάσκουν οι παραδοσιακές αρχιτεκτονικές. Εμείς λέμε πως η αρχιτεκτονική διακόσμηση είναι βιοφιλία. Κι αν γίνει σωστά, θρέφει τους ανθρώπους που ζουν σε ένα παρόμοιο περιβάλλον. Και δεν μιλάμε για αισθητική, αλλά για βιολογία, φυσιολογία».