Συχνά στην Ελλάδα, οι ομαδικές εκθέσεις με τα πολλά βαρύγδουπα ονόματα, δεν παρουσιάζουν έργα που να είναι πραγματικά όλα «ένα κι ένα». Η έκθεση «Πολυγλωσσία», η πρώτη μεγάλη ομαδική που φιλοξενεί η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση (Συγγρού 107-109), αποτελεί μια ευχάριστη έκπληξη. Η Στέγη φιλοξενεί έργα 30 Ελλήνων καλλιτεχνών που έχουν ζήσει ή ζουν μεγάλο διάστημα στο εξωτερικό. Ο τίτλος της αναφέρεται στην ποικιλία των εκφραστικών μέσων που χρησιμοποιούν οι συγκεκριμένοι καλλιτέχνες, τόσο στο επίπεδο της γλώσσας που μιλάνε, όσο και στο επίπεδο της εικαστικής γλώσσας. Στην «Πολυγλωσσία» η «Ερωτική Κρυψώνα» του Φιλόλαου συνομιλεί με τα υλικά της απρόσμενης γεωμετρίας του Κουνέλλη, με τα «βιβλία» του Σαμαρά και της Χρύσας και τον «Φάρο» του Αντωνάκου.
Το κοινό έχει τη δυνατότητα να έρθει σε επαφή και με λιγότερο βαρύγδουπα ονόματα, με σύγχρονους καλλιτέχνες που ζουν και εργάζονται στο εξωτερικό. Επιλέξαμε τρεις απ’ αυτούς, τον Δημήτρη Τζαμουράνη, τη Μαρία Οικονομοπούλου και την Κατερίνα Χρηστίδη και συζητήσαμε μαζί τους για τη δουλειά τους.
Η πολυμορφία της τέχνης
Το επίκαιρο «Clandestini» του Δημήτρη Τζαμουράνη -ζει στο Βερολίνο- με τα έντονα χρώματα και τις θολές μορφές εκσυγχρονίζει κατά κάποιο τρόπο την ιστορική ζωγραφική, ξεκινώντας από εικόνες των ειδήσεων, όπως έκανε τον 19ο αιώνα ο Ζερικό με την περίφημη «Σχεδία της Μέδουσας». Οι εικόνες των μέσων μαζικής ενημέρωσης είναι πολιτικά φορτισμένες και συνήθως εξυπηρετούν στη διαμόρφωση μιας κοινής γνώμης. Δεν αφήνουν περιθώρια άλλης προσέγγισης και ανάγνωσης. Για παράδειγμα, στις ειδήσεις η εικόνα βίντεο μιας βάρκας με λαθρομετανάστες που βουλιάζει γίνεται αφορμή πολιτικής συζήτησης, που συχνά καταλήγει σε φλυαρία. «Αυτή η πληροφορία μπορεί να γίνει αφορμή για να ζωγραφίσω έναν πίνακα έχοντας όμως υπόψη μου την εμπειρία της εικαστικής ανάγνωσης του έργου του Ζερικό. Στο συγκεκριμένο έργο, η τραγωδία του επικείμενου θανάτου ή της σωτηρίας είναι ήδη αποτυπωμένη μέσα στον χρονικό λαβύρινθο και την πολυμορφία της τέχνης. Αυτή η εμπειρία μου δίνει την ενέργεια για να φτιάξω μια εικόνα του εδώ και τώρα», εξηγεί ο Δημήτρης Τζαμουράνης. «Η ευθύνη μου ως σύγχρονου ζωγράφου είναι να φτιάξω μια εικόνα που να αντανακλά την εποχή μου, αυτό βέβαια είναι αδύνατον αν δεν είμαι σε θέση να κατανοήσω τη ροή της ιστορίας της τέχνης σε σχέση με τις κοινωνικές συνθήκες κάθε εποχής».
Υλικά πολύπλοκων συνταγών
Κάποιες κοινωνικές συνθήκες της δικής μας εποχής γίνονται αφετηρία για το έργο της Μαρίας Οικονομοπούλου -κατοικεί στο Ρότερνταμ- ένα εύθραυστο δίπτυχο από φωτογραφίες πόλεων, κομμένες σε μικρά λουλούδια. Η καλλιτέχνις επικεντρώνεται στο πράσινο του δημόσιου χώρου, το οποίο υιοθετούν κατά κάποιο τρόπο και φροντίζουν ιδιώτες στην Αθήνα και το Ρότερνταμ. «Το πρότζεκτ πραγματεύεται τη σχέση του ατομικού και του συλλογικού εκεί που αυτά τα δύο συναντιούνται, στον δημόσιο χώρο…», εξηγεί. «Ο τίτλος του αναφέρεται στην απλή αλήθεια ότι όταν φροντίζεις κάτι καλά μεγαλώνει, αλλά και στην αυξανόμενη έννοια, ανησυχία και προβληματισμό σχετικά με τον δημόσιο χώρο και την οργάνωσή του. Οπως τα φυτά θέλουν κατάλληλη φροντίδα για να ευδοκιμήσουν, έτσι και ο δημόσιος χώρος έχει ευαίσθητα σημεία. Μέχρι πού μπορεί να τον οικειοποιηθεί κανείς χωρίς να περιορίσει τον συνάνθρωπό του;» Η ανάπτυξη και η φροντίδα είναι οι δύο έννοιες που πρωταγωνιστούν στο δίπτυχο έργο της Μ. Οικονομοπούλου. Και όχι μόνον λεκτικά, με τα αγγλικά «Growing» (για το μέρος Ρότερνταμ) και «Care» (για το μέρος Αθήνα). «Και οι δύο έννοιες είναι για μένα ζωτικής σημασίας, έχουν μια βαθιά αναγκαιότητα. Είναι βιολογική εμπειρία το σώμα σου να μεγαλώνει αλλά και το πνεύμα σου να αναπτύσσεται. Η σχέση της ανάπτυξης με τη φροντίδα υπάρχει γιατί νομίζω ότι δεν μπορείς να αναπτυχθείς σαν άτομο αν δεν συσχετισθείς με άλλους ανθρώπους. Η φροντίδα είναι μια βασική διαδικασία για να νιώσεις κάτι δικό σου, είτε αυτό είναι χώρος, αντικείμενο, ζώο, φυτό ή άνθρωπος. Με την φροντίδα το εξευμενίζεις, αποκτάς μια σχέση μαζί του».
Ορισμός της λιτότητας
Τα έργα της Κατερίνας Χρηστίδη -ζει στο Παρίσι- χαρακτηρίζει μια λιτότητα. Η λιτότητα μοιάζει να συνιστά αναπόσπαστο κομμάτι της εικαστικής γλώσσας της καλλιτέχνιδος. «Πώς να δώσεις τη μεγαλύτερη δυνατή ένταση με το λιγότερο περίπλοκο μέσο. Και αυτό με ενδιαφέρει γενικά και στην τέχνη των άλλων», λέει στην «Κ». «Το να μη φορτίζεις με πληροφορίες που μπορεί να αφαιρέσουν από τη δύναμη του έργου, η οποία πολλές φορές μπορεί να στηρίζεται σε αυτό που υπονοείται». Εννέα σχέδια από κάρβουνο δείχνουν κινηματογραφικά ζευγάρια «τη στιγμή της επιθυμίας, της ερωτικής έντασης, πριν το πρώτο φιλί, μια στιγμή που δεν είναι απαραίτητα προφανής. Το ίδιο το φιλί είναι κάτι πολύ δηλωμένο».
Αν συναντήσει κανείς την Κ. Χρηστίδη, θα αναγνωρίσει στο πρόσωπό της στοιχεία των χαρακτήρων που σχεδιάζει. Και αντίστροφα. Η ίδια το δέχεται και θεωρεί πως αυτό συμβαίνει σε πολλούς καλλιτέχνες. Η ζωγραφική της είναι ανθρωποκεντρική «γιατί δεν μπορώ να ξεφύγω. Για μένα είναι ένα θέμα οικείο αλλά και ξένο μαζί, και με ενδιαφέρει αυτή η αντίφαση. Υπάρχει έτσι κι αλλιώς στην ανθρώπινη φύση. Με ενδιαφέρει ό, τι είναι εύθραυστο, μετατοπισμένο». Μια διαδικασία που επιχειρεί να περιγράψει ως εξής: «Ενώ προσπαθείς να εστιάσεις σε κάτι σαφές, πάντα υπάρχει μια μετέωρη και ανισόρροπη κατάσταση, κάτι που ξεφεύγει. Αυτό με ενδιέφερε και στα ζευγάρια». Η αμφιβολία είναι ίσως κεντρικό στοιχείο αυτών των μικρών αυτοτελών αφηγήσεων της Κ. Χρηστίδη. Την ενδυναμώνει, άλλωστε, και η σχέση της εικόνας με τη φράση που προσθέτει στο κάθε «πλάνο». «Δίνω μια πληροφορία και την ακυρώνω με κάτι νέο. Την περιπλέκω, ώστε η ανάγνωση να μην είναι τόσο σαφής, να ανοίγει κι άλλα πεδία».
Βερολίνο, Ρότερνταμ, Παρίσι
Τρεις Ελληνες καλλιτέχνες έχουν επιλέξει να ζήσουν στο εξωτερικό. Τι τους κρατάει εκεί; Για τη Μ. Οικονομοπούλου, είναι η «δυνατότητα να πράξω χωρίς τρικλοποδιές. Η Ολλανδία είναι οργανωμένη με μια ιεραρχία «οριζόντια». Αυτό που μετράει περισσότερο είναι το έργο και οι ιδέες σου, όχι η καταγωγή σου ή οι γνωστοί σου. Αυτό κάνει τα πράγματα πιο απλά και ευχάριστα». Η Κ. Χρηστίδη είναι λιγότερο αυστηρή με την Ελλάδα. «Υπάρχουν προσπάθειες όπως όπως αυτή των Lo and Behold για παράδειγμα, ανεξάρτητα, εναλλακτικά σχήματα που εξελίσσουν την κατάσταση στην Ελλάδα». Στο Παρίσι όμως ζει 17 χρόνια. Δεν φεύγει εύκολα.
Οσο για τον Δ. Τζαμουράνη, και το Βερολίνο «είναι μια μητρόπολις υπό κατασκευή. Λόγω της ιστορίας είναι μια νέα πόλη. Και αυτό είναι συναρπαστικό. Ποτέ δεν έχασα τη σχέση μου με την Ελλάδα. Να επιστρέψω μόνιμα, δεν το έχω σκεφτεί ακόμα. Σκοπεύω να οργανώσω φέτος ένα στούντιο στην Καλαμάτα – ο χειμώνας του Βερολίνου είναι μερικές φορές αβάσταχτος».