«Πάντα πήγαινα αντίθετα στο ρεύμα. Αν δεν είχα αυτόν τον χαρακτήρα, σήμερα θα ήμουν ένας μεσόκοπος κοσμηματοπώλης σε μια γερμανική πόλη. Κοντολογίς θα έκανα τη δουλειά του πατέρα μου. Ευτυχώς όμως η ζωή μου ήταν ανατρεπτική, συναρπαστική και γεμάτη». Κάπως έτσι ξεκίνησε η συζήτηση με τον σπουδαίο ιστορικό Τέχνης Χανς Μπέλτινγκ, με φόντο το λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Ο ήλιος έδυε και με αργό βηματισμό κάναμε μια βόλτα δίπλα στη θάλασσα. Γνώστης της βυζαντινής τέχνης, από τους πρώτους θεωρητικούς που μίλησε για την επιστήμη της εικόνας και το «παλίμψηστο» της contemporary art, ο Γερμανός ιστορικός Τέχνης ήρθε την περασμένη εβδομάδα στη χώρα μας προσκεκλημένος του Ινστιτούτου Γκαίτε για μια διάλεξη που συνδιοργανώθηκε από το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και την Αrtbox.
Με χιούμορ και βαριά γερμανική προφορά, ο Μπέλτινγκ αναφέρθηκε στην Ευρώπη και την τέχνη, προσέχοντας πάντα να μην ακούγεται διδακτικός. Ο ρόλος της αυθεντίας δεν του ταίριαξε ποτέ, ενώ διατύπωνε πάντα απόψεις που τάραζαν τα λιμνάζοντα ύδατα. Είχε μια λοξή ματιά στα πράγματα. Συνιδρυτής του Ινστιτούτου Ιστορίας Τέχνης και Θεωρίας των Μέσων της Ακαδημίας της Καρλσρούης, δίδαξε σε πολλά ευρωπαϊκά και αμερικανικά πανεπιστήμια. Θεωρείται από τους κορυφαίους επιστήμονες που συνέβαλαν στην εξέλιξη της ιστορίας της τέχνης σε μια επιστήμη οπτικού πολιτισμού, γεφυρώνοντας διαφορετικά μεταξύ τους επιστημονικά πεδία.
Πρώτη ανακάλυψη
«Την ξέρω την εφημερίδα σας. Η «Καθημερινή» με έχει βάλει μία φορά και φωτογραφία στην πρώτη σελίδα. Ηταν τη δεκαετία του 1980 όταν ανακάλυψα, στη Γεωργία στον Καύκασο, σπουδαίες βυζαντινές αγιογραφίες σε μια εκκλησία. Τις είχε κάνει ένας άγνωστος Κωνσταντινουπολίτης ζωγράφος. Η ανακάλυψη προκάλεσε μεγάλο θόρυβο τότε», μας λέει χαμογελώντας. Ο Μπέλτινγκ ανέπτυξε μια ιδιαίτερη σχέση με την Ελλάδα, χάρις στο βιβλίο του «Εικόνα και λατρεία», το οποίο επικεντρώθηκε στη σχέση ανάμεσα στην ιστορία της δυτικής τέχνης και των πρώτων βυζαντινών χρόνων. Ταυτόχρονα προέβαλε και τη σημασία της ελληνικής πολιτιστικής παράδοσης για την κατανόηση σύγχρονων πολιτιστικών θεμάτων και θεσμών.
Αποκλεισμός
Μας διηγείται: «Ανακάλυψα τη βυζαντινή τέχνη από μια παράκαμψη στα ερευνητικά μου ενδιαφέροντα. Ημουν για έναν χρόνο στην Ουάσιγκτον Ντι Σι ως υπότροφος του ερευνητικού κέντρου του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, όπου υπήρχε εξειδίκευση στο Βυζάντιο και την τέχνη του. Ηθελα να παρατείνω την υποτροφία μου και οι αρμόδιοι το δέχθηκαν με τον όρο ότι θα συμπεριλάβω και αυτήν την ιστορική περίοδο στην έρευνά μου. Το Βυζάντιο τότε δεν εντασσόταν στις μεσαιωνικές σπουδές της Δύσης, ήταν ένα υποφωτισμένο, σχεδόν αποκλεισμένο κεφάλαιο. Η τριβή με τον πλούτο του Βυζαντίου με έκανε να συνειδητοποιήσω ότι μου προσέφερε μια νέα, ανορθόδοξη αφήγηση για το τι συνέβη στην Ευρώπη τον Μεσαίωνα. Πολλοί θεώρησαν το βιβλίο «Εικόνα και λατρεία» ως μια ιστορία των βυζαντινών εικονισμάτων. Ομως ήταν μια παρθενική απόπειρα να κάνω μια ανθρωπολογική προσέγγιση της θεολογίας, μια ιστορία της εικόνας στην Ανατολή και τη Δύση».
Ανανοηματοδότηση
Ο περίπατος συνεχίζεται στα Λαδάδικα. Κουβεντιάζουμε για τις πρόσφατες πολιτικές εξελίξεις σε μια περίοδο όπου τρίζουν οι αρμοί της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Πολλοί λένε ότι τα μόνα που μπορεί να κρατήσουν ενωμένους τους λαούς της Γηραιάς Ηπείρου είναι η ιστορία και η τέχνη. Συμφωνεί; «Δεν αρκεί η ύπαρξη της ιστορίας και της τέχνης ως συγκολλητική ουσία. Το θέμα είναι τι θα κάνουμε από εδώ και στο εξής με το κοινό μας παρελθόν, πώς θα το ανανοηματοδοτήσουμε. Οι Ευρωπαίοι λ.χ. ακόμα και σήμερα ταυτίζουν την Ελλάδα με την αρχαιότητά της και δεν θέλουν να δουν άλλα ιστορικά κεφάλαια που ήταν επίσης σημαντικά, όπως τα 400 χρόνια της Τουρκοκρατίας. Βιώνουμε μια περίοδο όπου καταρρέουν παγιωμένες απόψεις για την ήπειρό μας. Αυτό το ρήγμα θα μας δώσει μια ευκαιρία. Να μπορέσουμε να δούμε με μια νέα οπτική τον ρόλο που διαδραμάτισαν ορισμένες χώρες στη διαδικασία γέννησης της Ευρώπης. Αν δεν υπήρχε η απειλή του Ισλάμ για αιώνες, πόσο Ευρωπαίοι θα αισθανόμασταν σήμερα; Ο ρόλος της Ελλάδας πρέπει επίσης να επανεξετασθεί, πέρα από τους αρχαίους χρόνους. Να δούμε το παρελθόν γενναιόδωρα και ανοιχτόμυαλα. Εχει έρθει η ώρα που η Ευρώπη πρέπει να μιλήσει με τη δική της φωνή. Οχι με εκείνη της Δύσης εν γένει και σίγουρα όχι με τη φωνή της Αμερικής. Αλλιώς δεν θα μπορέσει να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων».