Ο αρχιτέκτων – σταρ πέθανε. Ζήτω ο αρχιτέκτων που αφουγκράζεται την κοινωνία. Η 13η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας που εγκαινιάστηκε την περασμένη Τετάρτη στέλνει ένα ηχηρό μήνυμα για την αλλαγή των καιρών. H εποχή των εμβληματικών κτιρίων, τα νέα τοπόσημα της Βαρκελώνης, του Λονδίνου, του Χονγκ Κονγκ, παρήλθε. Τα διεσταλμένα εγώ των σχεδιαστών τους πρέπει να ξεφουσκώσουν. Την περίοδο κατά την οποία ένα μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας δοκιμάζεται από την οικονομική ύφεση και οι πόλεις αλλάζουν πρόσωπο, προτεραιότητα έχουν οι παρεμβάσεις που βελτιώνουν τη ζωή του κοινωνικού συνόλου. Οχι η επίδειξη δύναμης και χρήματος με φαραωνικά οικοδομήματα ούτε το προκλητικό λάιφσταϊλ των ευκατάστατων ενοίκων τους.
Χρειάστηκε να έρθει η κρίση. Και ένας επιμελητής που ασχολείται περισσότερο με την πρακτική της αρχιτεκτονικής παρά με την κριτική ή τη θεωρία, για να μπουν τα πράγματα στη θέση τους. Ο Βρετανός Ντέιβιντ Τσίπερφιλντ επέλεξε τον τίτλο «Common Ground» (Ο κοινός χώρος, το έδαφος που μοιραζόμαστε), σαν τον προάγγελο ενός νέου μανιφέστου. Κάλεσε τους συμμετέχοντες, ανάμεσα στους οποίους είναι και οι επιφανέστατοι Ζαν Νουβέλ, Ζάχα Χαντίντ, οι Χέρτσογκ & Μερόν κ.ά., να παρουσιάσουν πρότζεκτ για την κοινότητα, τα μεγάλα στοιχήματα της περιόδου που ζούμε, τις ανισότητες, τους ίδιους τους πολίτες, αλλά και την αρχιτεκτονική κληρονομιά.
Δεν είναι τυχαίο ότι πέραν του Πορτογάλου Αλβαρο Σίζα που κέρδισε τον Χρυσό Λέοντα για την πολυετή προσφορά του, δεν υπάρχουν πολλές μονοθεματικές παρουσιάσεις. Ο Νόρμαν Φόστερ λ.χ. έφτιαξε μια εγκατάσταση στην οποία υπάρχουν φωτογραφίες από πόλεις που είναι σε κοινωνικό αναβρασμό ή υπέστησαν τεράστια καταστροφή, από τη Νέα Ορλεάνη ώς την πλατεία Ταχρίρ του Καΐρου. Παρούσα και η Αθήνα, με λήψεις από τα επεισόδια του Συντάγματος, με τους Ελληνες αστυνομικούς να δέχονται μολότοφ, δίπλα σε στιγμιότυπα από μια διαδήλωση στο Λονδίνο.
Ο πρόεδρος της διοργάνωσης, Πάολο Μπαράτα, αρνείται μεν ότι η 13η Εκθεση είναι «η Μπιενάλε της Κρίσης», αλλά προσθέτει ότι στο πρόσφατο παρελθόν σπουδαίοι αρχιτέκτονες κλήθηκαν να σχεδιάσουν μνημειακά θέατρα, μουσεία, έδρες τραπεζών, τεράστια ξενοδοχεία σε χώρες εξωτικές, σαν να ήταν διάσημοι σεφ που δημιουργούσαν νέες συνταγές και εντυπωσιακά πιάτα. Ετσι όμως έφτασαν να αντιμετωπίζονται σαν άρχοντες της γιορτής και καθόλου σαν παράγοντες που θα επηρέαζαν την οργάνωση της κοινωνίας, της ζωής των πολιτών. «Δώσαμε έμφαση στις ιδέες και όχι στην ατομική προβολή. Αναζητήσαμε τη συνέχεια, τη μνήμη, τις κοινές επιρροές και τις προσδοκίες για να επισημάνουμε την απουσία κατανόησης ανάμεσα στη σύγχρονη αρχιτεκτονική και την κοινωνία», συμπληρώνει ο Τσίπερφιλντ στη δική του εισαγωγή.
Και τώρα; Οπωσδήποτε δεν θα πάψουν να ανοικοδομούνται τα εμβληματικά κτίρια, αλλά τα χαμηλόφωνα, κοινωφελή πρότζεκτ θα κερδίζουν περισσότερο σεβασμό και δημοσιότητα. Στην κεντρική έκθεση του Common Ground στα Τζαρντίνι και το Αρσενάλε, διαφαίνεται αυτή η τάση. Οι 70 συμμετέχοντες παρουσιάζουν υλοποιημένα σχέδια ή ιδέες που θα μπορούσαν εμπράκτως να βελτιώσουν την καθημερινότητα των κατοίκων διαφόρων πόλεων. Πολυσυλλεκτικότητα, διάθεση να βρεθεί μια κοινή βάση, φόρος τιμής σε μεγάλους αρχιτέκτονες του παρελθόντος και μια σαφής τάση να γυρίσουμε -προς το παρόν;- την πλάτη στην κυριαρχία της τεχνολογίας.
«Είναι φανερό ότι έχει ξεκινήσει πια ένας νέος διάλογος», λέει στην «Κ» ο Ανδρέας Γιακουμακάτος, καθηγητής στο ΑΠΘ και θεωρητικός της αρχιτεκτονικής, ο οποίος έχει χρηματίσει, παλαιότερα, επίτροπος της ελληνικής συμμετοχής στην Μπιενάλε. «Η 13η διοργάνωση αναδεικνύει την ευθύνη που φέρει ο αρχιτέκτων στη σύγχρονη κοινωνία να αφουγκράζεται τις ανάγκες των πολιτών και να συμβάλλει με τον δικό του τρόπο στην καλύτερη οργάνωση της καθημερινότητας. Εξίσου μεγάλη ευθύνη έχει απέναντι στην ιστορία και τον χώρο, στη συνέχεια. Ο Τσίπερφιλντ ως ενεργεία αρχιτέκτονας έδωσε έμφαση σε αυτές τις αξίες, περισσότερο από τη Γιαπωνέζα Σετζίμα Κατζούρο το 2010 ή τον Ααρον Μπέτσκι το 2008, που είχαν θεωρητική προσέγγιση».
Η έκθεση θα ολοκληρωθεί στις 25 Νοεμβρίου.
Οι εθνικές συμμετοχές
Την παράσταση κλέβει το ιαπωνικό περίπτερο με την υπογραφή του Τόγιο Ιτο και τον τίτλο «Αrchitecture. Possible here? Home – for – All». Πρόκειται για ένα κυρίαρχο ερώτημα. Μπορεί η αρχιτεκτονική να συμβάλει άμεσα στην αποκατάσταση της ζωής στην πληγείσα ζώνη από το τσουνάμι, όπου μισό εκατομμύριο άνθρωποι έχασαν τα σπίτια τους; Οι φωτογραφίες του Ναόγια Χατακεγιάμα, ενός φωτογράφου που ζούσε σε μία από τις παραλιακές πόλεις που καταστράφηκαν ολοσχερώς, σοκάρουν.
Η γαλλική συμμετοχή εστιάζει στις εργατικές κατοικίες, η βρετανική στη γνώση και τη διεθνή εμπειρία που μπορεί να βελτιώσει τη σύγχρονη αρχιτεκτονική. Η Κύπρος έχει ένα από τα δημοφιλέστερα περίπτερα: σε ένα περίκλειστο χώρο στο Αρσενάλε, γεμάτο άμμο και ξαπλώστρες, σχολιάζεται το θέμα της ανάπτυξης μέσα από τον τουρισμό. Η Αργεντινή, που συμμετέχει για πρώτη φορά, παρουσιάζει ιστορικά κτίρια του Μπουένος Αϊρες και σπουδαίους αρχιτέκτονες.
Το ελληνικό περίπτερο
Η πρώτη έκπληξη είναι ένα ωραίο γκράφιτι του street artist b, το οποίο έχει μεταμορφώσει την είσοδο του βυζαντινοτρόπως χτισμένου περιπτέρου. Οι επίτροποι Πάνος Δραγώνας και Αννα Σκιαδά επέλεξαν τον επιτυχημένο επικοινωνιακά τίτλο «Made in Athens», καθώς όλα τα φώτα της δημοσιότητας είναι στραμμένα στην ελληνική πρωτεύουσα και στην ανήσυχη καθημερινότητά της. Στήριξαν την αφήγηση σε δύο άξονες.
Ο πρώτος είναι εξέλιξη της αθηναϊκής πολυκατοικίας. Εκτός από τις φωτογραφίες του Γιώργη Γερόλυμπου που δίνουν το στίγμα της χαοτικής ανοικοδόμησης, ακόμα και η ίδια περιήγηση στις μακέτες της έκθεσης σε κάνει να πιστεύεις ότι περπατάς ανάμεσα σε οικοδομικά τετράγωνα.
Παράλληλα συνυπάρχουν πολλά διαφορετικά αρχιτεκτονικά πρότζεκτ, τα οποία σχηματίζουν το πρόσωπο της πόλης: οι φωτογραφίες του φωτορεπόρτερ Δημήτρη Μιχαλάκη με σκηνές από διαδηλώσεις, τα βίντεο του Αγγελου Φραντζή που αποτυπώνουν τη σκληρή πραγματικότητα των Αθηναίων, η μεγάλης κλίμακας παρέμβαση με νέα κτίρια που θέλει να κάνει ο Ιάσονας Τσάκωνας στο Μεταξουργείο, η πρόταση του Γιάννη Αισώπου για τον Ελαιώνα, η καταγραφή αθηναϊκών υπνοδωματίων που έχει κάνει η ομάδα Deca, η υπέροχη μακέτα της οδού Φυλής από τους AREA.