Ο γενικός γραμματέας Δημοσίων Εσόδων έκανε πρόσφατα την ακόλουθη δήλωση: «Με την έμπρακτη βοήθεια των πολιτών, θα ξεπεράσουμε ως φορολογικές αρχές της χώρας τα όποια προβλήματα και θα ολοκληρώσουμε με επιτυχία το βαρυσήμαντο έργο που μας έχει ανατεθεί. Κλειδί στην προσπάθεια αυτή είναι η εμπέδωση φορολογικής συνείδησης απ’ όλους μας».
Ο όρος «φορολογική συνείδηση» είναι εγγενώς λάθος νοηματικά. Συνείδηση έχει το σύνολο των φοροφυγάδων αφού π.χ. ο υδραυλικός που δεν δίνει απόδειξη το κάνει απολύτως συνειδητά. Ετσι με τον όρο «φορολογική συνείδηση» το υπουργείο Οικονομικών στην πραγματικότητα εννοεί τη φορολογική «ευσυνειδησία», δηλαδή τη συνέπεια και την υπευθυνότητα (ο όρος που επικρατεί στη διεθνή βιβλιογραφία είναι το tax morale ή «φορολογικό φρόνημα»).
Ακόμη όμως και εάν δεχθούμε ότι το ζητούμενο είναι το «φρόνημα» και όχι η «συνείδηση», η προσπάθεια «εμπέδωσής» του με νουθεσίες είναι εκ προοιμίου καταδικασμένη σε αποτυχία. Η φορολογική συμμόρφωση είναι κατ’ αρχήν αυστηρά οικονομική υπόθεση. Στον βαθμό που θα δεχθούμε την έννοια του homo economicus, η πληρωμή ή όχι των φόρων εξαρτάται μόνο από το τι συμφέρει οικονομικά τον φορολογούμενο. Για παράδειγμα, εάν η πιθανότητα να συλληφθεί ο φοροφυγάς είναι μικρή και η ανταμοιβή μεγάλη (ένας υδραυλικός αποδίδει σε ΦΠΑ και φόρο εισοδήματος τουλάχιστον το 40% που εισπράττει εάν εκδώσει απόδειξη) τότε η φοροδιαφυγή είναι απολύτως ορθολογική συμπεριφορά.
Οταν η συνολική επιβάρυνση ενός ελεύθερου επαγγελματία (ΦΠΑ, φόρος εισοδήματος, τέλος επιτηδεύματος, εισφορά αλληλεγγύης, εισφορές ΟΑΕΕ) ξεπερνά το 60% για το μη ευκαταφρόνητο σήμερα εισόδημα των 25.000 ευρώ, αφήνοντάς του «στην τσέπη» λιγότερα από 10.000 ευρώ, δεν μπορούμε να μιλάμε για «φορολογικό φρόνημα». Οταν η αποσυνδεδεμένη από το εισόδημα φορολογία ακινήτων έχει οδηγήσει εκατοντάδες χιλιάδες φορολογούμενους (για το 2014 η πρόβλεψη της τρόικας είναι ότι το 30% δεν θα πληρώσει) σε αντικειμενική αδυναμία συμμόρφωσης μπορούμε αντιθέτως να μιλάμε για «φορολογικά ασυνείδητο» υπουργείο Οικονομικών.
Τo μοντέλο του homo economicus έχει δεχτεί κριτική επειδή θεωρεί ότι ο άνθρωπος λειτουργεί απόλυτα ορθολογικά αποκλειστικά με βάση τη σχέση κόστους/οφέλους των πράξεών του. Μία πολύ ενδιαφέρουσα εργασία (Frey, Torgler 2006) εισάγει την έννοια του tax morale ως εξαρτώμενης μεταβλητής την οποία συνδέει εμπειρικά με το πώς αντιλαμβάνεται ο φορολογούμενος τον βαθμό συμμόρφωσης των άλλων φορολογουμένων αλλά και με την ποιότητα των θεσμών, δηλαδή τον βαθμό στον οποίο ο πολίτης έχει «φωνή» και η κυβέρνηση λογοδοτεί σε αυτόν, την ύπαρξη πολιτικής σταθερότητας και την απουσία βίας, την αποτελεσματικότητα της κυβέρνησης, την ποιότητα της νομοθεσίας και των ρυθμίσεων, την ύπαρξη κράτους δικαίου και τον βαθμό στον οποίο αντιμετωπίζεται η διαφθορά. Εάν, λοιπόν, ο κ. Θεοχάρης θέλει να τονώσει το φορολογικό φρόνημα, θα χρειαστεί κατ’ αρχήν να σχεδιάσει εκ του μηδενός ένα απλό, εύκολο φορολογικό σύστημα, το οποίο αντιμετωπίζει όλους τους πολίτες με τον ίδιο τρόπο. Στη συνέχεια θα πρέπει να αντιμετωπίσει τη διαφθορά, την παραλυσία της δικαιοσύνης και την έλλειψη διαφάνειας, λογοδοσίας και αποτελεσματικότητας της κυβέρνησης.
Αντί αυτού επαναλαμβάνει γκεμπελικώς τα περί «φορολογικής συνείδησης» συνεχίζοντας το ολέθριο λάθος των προκατόχων του που διέσυραν συστηματικά τους ελεύθερους επαγγελματίες ως φοροφυγάδες προκειμένου να κερδίσουν την εύνοια των μισθωτών, πρακτική η οποία με βάση την εμπειρική έρευνα τελικά τροφοδοτεί τη φοροδιαφυγή. Ο δρόμος της καλλιέργειας του φορολογικού φρονήματος είναι δύσκολος γιατί απαιτεί βαθιές και οδυνηρές αλλαγές στο ίδιο το κράτος. Αλλαγές όμως που θα απελευθερώσουν τις υγιείς δυνάμεις της οικονομίας και θα αποφέρουν έσοδα μέσω της ανάπτυξης. Η εναλλακτική οδός, που ακολουθείται σήμερα, είναι η συνεχής αύξηση των φόρων σε συνδυασμό με ενίσχυση των ελέγχων, των κατασταλτικών μέτρων και της «φορολογικής αστυνόμευσης» ώστε να αυξηθεί το κόστος της μη συμμόρφωσης σε επίπεδο μεμονωμένου πολίτη-homo economicus. Αποτέλεσμα είναι το ίδιο το φορολογικό σύστημα να καταστρέφει την οικονομία και να μειώνει συνεχώς τα μελλοντικά έσοδά του σε όρους καθαρής παρούσας αξίας.
* Πρόεδρος Συνδέσμου Επιχειρήσεων Πλεκτικής και Ετοίμου Ενδύματος Ελλάδος.