Η προσέγγιση σύγχρονων φαινομένων μέσα από τον φακό της Ιστορίας, συχνά με αναφορές στα κείμενα των κλασικών, είναι ίσως η κατ’ εξοχήν «μέθοδος», που έχει τελειοποιήσει ο Αμερικανός συγγραφέας Ντάνιελ Μέντελσον (Daniel Mendelsohn) – από το πρώτο του βιβλίο με τίτλο «The Elusive Embrace: Desire and the riddle of identity» (1999), σύνθεση προσωπικής αφήγησης και αναγνώσεων κειμένων του Σοφοκλή, του Ευριπίδη και της Σαπφούς, έως την τελευταία του συλλογή δοκιμίων «Περιμένοντας τους βαρβάρους: Από τους κλασικούς στην ποπ κουλτούρα». Με αυτή την έννοια, ο εβραϊκής καταγωγής Νεοϋορκέζος κλασικιστής, που έγινε παγκοσμίως γνωστός ως συγγραφέας βιβλίων όπως το μπεστ σέλερ «Χαμένοι. Αναζητώντας έξι από τα έξι εκατομμύρια» (εκδ. Πόλις), αλλά εξακολουθεί να δίνει την ίδια, αν όχι μεγαλύτερη αξία, στην ιδιότητα του κριτικού, ακολουθεί το παράδειγμα ενός από τους αγαπημένους του ποιητές: του Κωνσταντίνου Καβάφη, το συνολικό έργο του οποίου έχει μεταφράσει στα αγγλικά. Σε ταραγμένες εποχές σαν τη σημερινή, η ποίηση του Καβάφη είναι «το πιο κατάλληλο ανάγνωσμα». Αυτό θα μας υπενθυμίσει στις 21 Ιανουαρίου σε μια δημόσια συζήτηση με τον Δημήτρη Παπανικολάου, λέκτορα Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, που διοργανώνεται από τη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών.
Μοιραίες παρορμήσεις
«Η απήχηση του Καβάφη ως ποιητή – ιστορικού (όπως αποκαλούσε τον εαυτό του)» σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με το γεγονός ότι κατανοούσε πως στην ουσία «οι άνθρωποι – είτε πρόκειται για τον Μάρκο Αντώνιο, την Αννα Κομνηνή ή το αγόρι, που σε παράτησε την περασμένη εβδομάδα– πάντοτε ωθούνται από τις ίδιες παρορμήσεις», υποστηρίζει ο καταξιωμένος πανεπιστημιακός, συγγραφέας, μεταφραστής και κριτικός σε ηλεκτρονική επικοινωνία που είχαμε μαζί του. «Δεν είμαι σίγουρος ότι η Ιστορία κάνει κύκλους, γνωρίζω όμως πως η ανθρώπινη φύση δεν αλλάζει με το πέρασμα του χρόνου», συνεχίζει. «Επομένως, όποιος μελετά την Ιστορία κατανοεί καλύτερα τη σύγχρονη πραγματικότητα, γιατί οι άνθρωποι και οι πολιτικοί σήμερα δεν είναι πολύ διαφορετικοί από τους ανθρώπους και τους πολιτικούς του 3ου π.Χ. αιώνα ή του 1453 μ.Χ.». Ως ποιητής – ιστορικός, ο Καβάφης διέκρινε «τα μεγάλα μοτίβα πίσω από τις μικρές στιγμές», και έτσι κατόρθωνε «να διατηρεί μια σχετική αυτοκυριαρχία ακόμα και μπροστά στην επερχόμενη καταστροφή».
Πέρα όμως από την πολιτική διάσταση του καβαφικού έργου, την οποία έχει επισημάνει επανειλημμένως στα κείμενά του, ο Μέντελσον αναγνωρίζει ότι οι στίχοι του Αλεξανδρινού ποιητή εξακολουθούν να αγγίζουν τον σύγχρονο αναγνώστη επειδή πραγματεύονται διαχρονικές ανθρώπινες έννοιες, όπως η επιθυμία για ό,τι έχει πια χαθεί. «Μολονότι σήμερα μπορούμε να ισχυριστούμε πως τα ερωτικά του ποιήματα αποτελούν προϊόντα μιας εποχής καταπίεσης, η ουσία τους παραμένει επίκαιρη», εξηγεί. «Τα περισσότερα ποιήματα του Καβάφη για την επιθυμία είναι ποιήματα για την επιθυμία στο παρελθόν», κατά συνέπεια αναγνωρίζουν πως «η επιθυμία είναι συγχρόνως ακατανίκητη και εφήμερη. Αυτή είναι, στην ουσία, η τραγωδία του έρωτα, ακόμα και στους πιο “ανεκτικούς” καιρούς μας».
Φεμινιστικό έπος;
Πάντως, το γεγονός πως η σημερινή κοινωνία είναι πιο ανεκτική από την κοινωνία του Καβάφη, σαφώς χαροποιεί τον μεταφραστή του ποιητή, ο οποίος από τα νεανικά του χρόνια έχει επιδείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για ζητήματα σχετικά με το φύλο και τη σεξουαλικότητα – από την πτυχιακή του εργασία, που επικεντρώθηκε στη χρήση των γυναικείων χαρακτήρων ως πολιτικών συμβόλων στις τραγωδίες του Ευριπίδη, έως ένα πρόσφατο δοκίμιο, όπου υποστηρίζει πως το «Game of Thrones» είναι κατά βάση ένα φεμινιστικό έπος. «Την αλλαγή, που έχει συντελεστεί σε επίπεδο κοινωνικών αντιλήψεων, δεν την χρωστάμε στους ακαδημαϊκούς, αλλά στα μυθιστορήματα, τις ταινίες και τις τηλεοπτικές εκπομπές», υπογραμμίζει, εκφράζοντας την ικανοποίησή του για την πληθώρα γκέι χαρακτήρων –«πραγματικών χαρακτήρων, όχι συμβόλων»– στην τηλεόραση και τον κινηματογράφο. Ετσι, ένας ομοφυλόφιλος έφηβος σήμερα μπορεί να αισθανθεί «σαν στο σπίτι του στον κόσμο, όπως ήταν αδύνατον για μένα να αισθανθώ στα 14, το 1974», προσθέτει, ανατρέχοντας σε ένα από τα «Κρυμμένα» ποιήματα του Καβάφη: «Κατόπι – στην τελειοτέρα κοινωνία -/ κανένας άλλος καμωμένος σαν εμένα/ βέβαια θα φανεί κ’ ελεύθερα θα κάμει». Είναι «θαυμάσια η σκέψη πως ζούμε σε αυτό το “Κατόπι”», καταλήγει.
Η μη λογοτεχνική πεζογραφία
Πεπεισμένος πως το γράψιμο είναι πάντοτε μια δημιουργική διαδικασία, ο Μέντελσον, που ως παιδί ονειρευόταν να γίνει κριτικός και όχι συγγραφέας, μας παρακινεί να εγκαταλείψουμε την παρωχημένη «ρομαντική θεώρηση του μυθιστορήματος ως την ύψιστη έκφανση δημιουργικότητας» και την άποψη πως μόνο η μυθοπλασία καθιστά κάποιον συγγραφέα. «Τα πιο ενδιαφέροντα δείγματα γραφής σήμερα, τουλάχιστον στις ΗΠΑ, είναι η μη λογοτεχνική πεζογραφία», υποστηρίζει. «Και φυσικά η κριτική μπορεί να είναι εξίσου συναρπαστική, ζωντανή και καλογραμμένη». Εντούτοις, αν και έχει δημοσιεύσει δεκάδες κριτικές σε έντυπα όπως το «New Yorker» και το «New York Review of Books», μέχρι στιγμής κατορθώνει να μην επιτρέπει στην ιδιότητα του κριτικού να παρεμβαίνει όταν ασκεί την ιδιότητα του συγγραφέα. «Καμιά φορά ξαναδιαβάζω τα βιβλία και τα άρθρα μου χρόνια αργότερα, και τότε είναι δυνατόν να τα προσεγγίσω μέσα από τα μάτια του κριτικού. Είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα εμπειρία», παραδέχεται. Συνήθως, όμως, «δεν ξαναδιαβάζω τον εαυτό μου – παραείμαι απασχολημένος γράφοντας κάτι καινούργιο».
Ο Ντάνιελ Μέντελσον συζητά με τον Δημήτρη Παπανικολάου για τον Καβάφη την Τρίτη 21 Ιανουαρίου στις 7 μ.μ. στην κεντρική σκηνή της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση.