Σας γράφω πάλι από τα θεσσαλικά Αμπελάκια… για τα Αμπελάκια. Αιτία και αφορμή το νέο βιβλίο της Ολγας Κατσιαρδή – Hering, που μόλις κυκλοφόρησε και φέρει τον εύγλωττο τίτλο: «Τεχνικές και τεχνίτες βαφής νημάτων» και τον ακόμη σαφέστερο υπότιτλο «Από τη Θεσσαλία στην Κεντρική Ευρώπη (18ος – αρχές 19ου αι.). Επίμετρο: Αμπελακιώτικη Συντροφία (1805)». Εντελώς συμπτωματικά, μαζί με το βιβλίο της Ολγας Κατσιαρδή, έφτασε ώς εδώ και ανάτυπο ομιλίας του μηχανολόγου Παύλου Στρούλια (Αμπελακιώτη από τα Τέμπη) στην ημερίδα που οργάνωσε στις 22 Νοεμβρίου 2003 ο Εκπολιτιστικός Σύλλογος Αμπελακίων και ο Ομιλος Φίλων Θεσσαλικής Ιστορίας με θέμα «Αμπελάκια Τέμπη». Σημειώνουμε ότι η σημερινή «καποδιστριακή» κοινότητα Αμπελακίων αποτελείται από τα Αμπελάκια και τα Τέμπη.
Τα δύο αυτά κείμενα με «συντρόφευσαν» για την ακρίβεια με καταβασάνισαν στις διακοπές των Χριστουγέννων. Ιδιαίτερα το βιβλίο της Ολγας Κατσιαρδή, προϊόν αυστηρά επιστημονικής έρευνας στα αρχεία της Βιέννης και αλλού, όπου μέσα από πληθώρα πληροφοριών και τεκμηρίων προσπαθούσα να βρω απαντήσεις σε ερωτήματα που από καιρό με απασχολούν. (Θα μου πείτε, τώρα, γιατί να απασχολήσω και σας! Αλλά αυτό δεν γίνεται με τους δημοσιογράφους. Από δικά τους ερωτήματα ξεκινούν, που κάπου κάπου, όχι και πολύ συχνά, συναντούν ερωτήματα των αναγνωστών). Το κείμενο του Παύλου Στρούλια αναγκαστικά συνοπτικό, με καίριες όμως παρατηρήσεις που μαρτυρούν σοβαρή και μακρόχρονη ενασχόληση με το θέμα. Προ πέντε ετών είχε εκδώσει το βιβλίο «O Συνεταιρισμός Αμπελακίων και τα Τέμπη».
Ο «συνεταιρισμός» των Αμπελακίων
Τι ακριβώς ήταν ο «Συνεταιρισμός των Αμπελακίων» που στα τέλη του 18ου αι. και στις αρχές του 19ου διέγραψε εκθαμβωτική τροχιά για να σβήσει αμέσως μετά, χωρίς να αφήσει μόνιμες και σταθερές μορφές οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης; Ποιος ακριβώς ήταν ο χαρακτήρας του και η διαπλοκή του στις διαδικασίες της προκαπιταλιστικής και ορθότερα της πρωτοκαπιταλιστικής ανάπτυξης στην υπό οθωμανικό ζυγό Ελλάδα και, κυρίως, στην αμβουργική Κεντρική Ευρώπη; Και, τέλος, ποιες ήταν οι πραγματικές αιτίες της ακμής και της οριστικής παρακμής που, κατά κάποιο τρόπο συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Ο όρος «Συνεταιρισμός Αμπελακίων» νομίζω ότι είναι μεταγενέστερος και υποδηλώνει κάποια μορφή «αμπελακιώτικου μεγαλοϊδεατισμού», φαινόμενο σύνηθες στη νεοελληνική κοινωνία κάθε φορά που οδηγείται σε μοιραίες συγκρίσεις με το «μεγαλείο» κάποιου ένδοξου παρελθόντος: με την αρχαιότητα, με το Βυζάντιο (επιλεκτικά με τις καλύτερες και ελληνοπρεπέστερες μέρες του) ή με τις εκλάμψεις που γνώρισε η διασπορά του «Γένους» κατά την τουρκοκρατία, που σε μερικούς, πάλι μεταγενέστερους, δημιούργησε την ψευδαίσθηση ότι το «Γένος»… λίγο έλειψε να διαδεχθεί την Οθωμανική Αυτοκρατορία και να ανασυστήσει τη μυθική Ρωμανία των Βυζαντινών. Ακόμη θρηνούν για το «ατύχημα» της Επανάστασης του ’21, που αντί για την ανασύσταση της Ρωμανίας κατέληξε στην ίδρυση του «μίζερου και θλιβερού κρατιδίου» της νεότερης Ελλάδας!
Στον όρο «συναιτερισμός» φορτώσαμε μεταγενέστερες αντιλήψεις για την ανθρώπινη συνεργασία και την αλληλεγγύη, που έκαναν το θαύμα τους στα «μαρύρα χρόνια» της τουρκοκρατίας, δημιουργώντας φωτεινό παράδειγμα γενικής προόδου, χωρίς αντιθέσεις και συγκρούσεις. Τα νεότερα χρόνια ανακαλύψαμε στον «Συνεταιρισμό των Αμπελακίων» και «σοσιαλιστικά» ή έστω «αντικαπιταλιστικά» στοιχεία που πηγάζουν από την «αδελφική» και «ισότιμη» συνεργασία κεφαλαίου και εργασίας και ό,τι ενδεχομένως το καπιταλιστικό στάδιο ανάπτυξης δεν ήταν… και τόσο αναγκαίο και αναπόφευκτο για τη γενική, υλική και πνευματική, πρόοδο του ανθρώπου, όπως τριάντα χρόνια αργότερα άρχισε να υποστηρίζει ο Κάρολος Μαρξ.
Προκαπιταλιστική ή πρωτοκαπιταλιστική ανάπτυξη;
Η Ολγα Κατσιαρδή, με την ερευνητική εμπειρία του παλαιότερου βιβλίου της για την ελληνική κοινότητα της Τεργέστης, τοποθετεί το φαινόμενο των Αμπελακίων στο σχεδόν ταυτόσημο περιβάλλον πρωτοκαπιταλιστικής ανάπτυξης στη γερμανόφωνη Κεντρική Ευρώπη και στην ημιαυτόνομη Ανατολική Θεσσαλία με κέντρα τα χωριά του Πηλίου, την Αγιά, τα Αμπελάκια, τα Τέμπη (τουρκ. Μπαμπά), τη Ραψάνη, τον Τύρναβο και την ίδια τη Λάρισα. Αν τα δύο συστήματα μπόρεσαν να δέσουν και, παρά τη μεγάλη απόσταση, να αναπτύξουν πολλαπλούς διαύλους επικοινωνίας (όχι μόνο εμπορικής) φαίνεται ότι οφείλεται… στην καθυστέρησή τους σε σύγκριση με τη βορειοδυτική Ευρώπη, την Αγγλία, τη Γαλλία και την Ολλανδία. Οι Αψβούργοι αυτοκράτορες για να αποφύγουν την αφαίμαξη από την εισαγωγή ετοίμων προϊόντων της αναπτυγμένης Δύσης ακολούθησαν με σχετική συνέπεια προστατευτική πολιτική, ώστε να επιταχύνουν τη διαδικασία εγχώριας καπιταλιστικής ανάπτυξης. Στην προσπάθειά τους αυτή, πολύ νωρίς ενέταξαν και την αξιοποίηση παραδοσιακών οδών, θαλασσίων μέσω Τεργέστης και χερσαίων, μεταφοράς και εμπορίας πρώτων υλών, σε φυσική μορφή ή επεξεργασμένων, από την οθωμανική Ανατολή.
Οι διεργασίες αυτές στην Κεντρική Ευρώπη (με αποτέλεσμα τη διαμόρφωση σταθερής αστικής τάξης) συνέπεσαν με μια πραγματική επανάσταση στη μόδα και στην ενδυμασίαα που συνόδευσε τις βαθύτατες κοινωνικές αλλαγές που προηγήθηκαν και κυρίως ακολούθησαν τη Γαλλική Επανάσταση. Γενικότερα συνέβη αυτό που παρατηρεί ο Παύλος Στρούλιας: μια γενική έκρηξη μεταδοτικής ζήτησης που ξεκινούσε από την εκβιομηχάνιση της Δύσης και απλωνόταν (θα έλεγε κανείς μαζί με τα στρατεύματα του Ναπολέοντα) προς τη λιγότερο αναπτυγμένη Ανατολή.
Εισβολή του ερυθρού χρώματος
Το βαμβάκι και τα βαμβακερά νήματα της Ανατολής (η Αίγυπτος ήταν ακόμη επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή της ζήτησης και η εισβολή του ερυθρού στη «χυδαία» μόδα των αστών έκαναν το «μυστικό» της ερυθροβαφής πολύτιμο και περιζήτητα τα προϊόντα των ερυθροβαφείων της ανατολικής Θεσσαλίας, κυρίως για την εποχή αυτή, των Αμπελακίων και της Αγιάς. Το «μυστικό» της ερυθροβαφής χρονολογείται από την αρχαιότητα (Παύλος Στρούλιας) και έγκειται στην επεξεργασία του φυτού ερυθρόδανο, κοινώς ριζάρι, και μεταδιδόταν από πατέρα βαφέα στον γιο βαφέα, βασική διαδικασία μεταφοράς τεχνογνωσίας σε καθεστώς συντεχνιών. Δεν είναι πειστικό ότι το «μυστικό» φυλάχθηκε απαραβίαστο επί τόσα χρόνια ως αποκλειστικό προνόμιο των κωμοπόλεων της ανατολικής Θεσσαλίας. Αλλωστε από τα μέσα του 18ου αιώνα Αμπελακιώτες έμποροι (κεφαλαιούχοι) και τεχνίτες ερυθροβαφείς, όπως διεξοδικά περιγράφει η Ολγα Κατσιαρδή, ίδρυσαν ερυθροβαφεία στη Βιέννη και σε ολόκληρη την Κεντρική Ευρώπη, με σημαντικά μάλιστα κίνητρα και προνόμια της αυστριακής κυβέρνησης, όπου βέβαια δεν ήταν δυνατό να διαφυλαχθεί απαραβίαστο το «μυστικό». Φαίνεται όμως ότι η μεταφορά τεχνογνωσίας, τότε και πάντοτε, είναι πιο περίπλοκη και δεν εξαρτάται και τόσο από την αποκάλυψη κάποιας απόκρυφης συνταγής.
Στα κείμενα εκείνης της εποχής (καταστατικά, συμφωνητικά, εγκύκλιοι και επιστολές) απαντώνται οι όροι «συντροφία (ιά)» και «αδελφότης» ή «αδελφάτο» π.χ. Αυτάδελφοι Σφάρες και Συντροφία ή Τάντζαλης Δημήτριος Υιοί και Συντροφία. Σπανιότερα απαντάται ο όρος «αδελφότητα» και επικουρικά προς τον όρο Συντροφία Π.χ. «… έχουμε αποφασίσει με κοινή θέληση να συστήσουμε ανάμεσά μας συντροφία και αδελφότητα».
Αν κατάλαβα καλά την ανάλυση της Ολγας Κατσιαρδή, η λεπτομέρεια αυτή αποκαλύπτει σε μεγάλο βαθμό τη φύση και τον χαρακτήρα των «Κοινών Συντροφιών» που συστήθηκαν και διαλύθηκαν από το 1780 ώς το 1805, αλλά και μετά: η «Κοινή Συντροφία» δεν είναι ούτε «συνεταιρισμός» εμπόρων (κεφαλαιούχων), τεχνιτών και παραγωγών, ούτε συντεχνιακή αδελφότητα. O όρος «συνεταιρισμός» στον οποίο στηρίχθηκε η μετέπειτα μυθολογία φαίνεται ότι είναι μια μάλλον αυθαίρετη απόδοση του όρου «συντροφία» από τον F. Boulanger και υιοθετήθηκε από αρκετούς Ελληνες μελετητές και ιστορικούς. H «Κοινή Συντροφία» είναι η συνένωση προϋπαρχουσών «συντροφιών» με συγκεκριμένα μέλη και ενδεχομένως με συντεχνιακή δομή, όπου το μυστικό μεταβιβάζεται από πατέρα σε γιο. Κινείται σαν εκκρεμές ανάμεσα στην προκαπιταλιστική συντεχνία και την καπιταλιστική ετερόρρυθμη εταιρεία και αργότερα, όταν τα μερίδια συμμετοχής έγιναν εμπορεύσιμα, στην επίσης καπιταλιστική ανώνυμη εταιρεία. Τόσο η Ολγα Κατσιαρδή όσο και ο Παύλος Στρούλιας το διατυπώνουν ρητά και απερίφραστα. Ισως σ’ αυτήν την αμφισημία της «Κοινής Συντροφίας» πρέπει να αναζητήσουμε μία από τις αιτίες που συχνά διαλύονταν και επανασυστήνονταν.
Στον άξονα Αμπελάκια – Βιέννη
Η Ολγα Κατσιαρδή επικεντρώνει την έρευνά της στη Βιέννη και στην Κεντρική Ευρώπη περισσότερο παρά στα Αμπελάκια, όπου και η έδρα των «Κοινών Συντροφιών». Επειδή δε στη Βιέννη διέμεναν για μεγάλα χρονικά διαστήματα και συμμετείχαν ενεργά στην ακμάζουσα ελληνική κοινότητα οι «κεφαλές» της εκάστοτε «Κοινής Συντροφίας», στον αναγνώστη μένει η εντύπωση ότι πραγματική έδρα μιας τεράστιας εμποροβιοτεχνικής επιχείρησης με είκοσι υποκαταστήματα από τη Σμύρνη ώς τη βορειοανατολική Γερμανία και τη δυτική Ρωσία, ήταν η Βιέννη.
Πρόκειται μάλλον για απλή εντύπωση. Στα Αμπελάκια και στη γύρω περιοχή και σε όλη τη διάρκεια της ακμής παρέμεινε ο πυρήνας παραγωγής των ερυθρών βαμβακερών νημάτων, παραγωγή που στηριζόταν σε ανεξάρτητα μικρά εργαστήρια (κιρχανάδες) οικιακής αγροτοβιοτεχνίας. H παραγωγή αυτή μάλλον θα διατηρούσε τον τοπικό χαρακτήρα και την περιορισμένη εμβέλεια που είχε και πριν, για πολλές ίσως δεκαετίες, αν δεν παρενέβαιναν έμπειροι και δραστήριοι έμποροι (κεφαλαιούχοι) για να καταστήσουν το προϊόν διεθνώς εμπορεύσιμο.
Τα πρωτοκαπιταλιστικά αυτά μορφώματα, ως μορφές «πρωταρχικής συσσώρευσης» εμφανίζονται σε ολόκληρη την Ευρώπη και είναι το πρώτο στάδιο ήπιας ή βιαίας αποκόλλησης της οικιακής βιοτεχνίας από την αγροτική απασχόληση. Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις καταλύτης ήταν ο έμπορος – κεφαλαιούχος. Κατά την περίοδο που μας ενδιαφέρει, στην σχετικά καθυστερημένη Κεντρική Ευρώπη η διαδικασία αυτή βρισκόταν σε πλήρη ανάπτυξη και ποικιλοτρόπως ενισχυόταν από το κράτος των Αμψούργων. Στη βορειοδυτική Ευρώπη τα πρωτοκαπιταλιστικά αυτά μορφώματα είχαν ήδη ωριμάσει, ιδιαίτερα στην Αγγλία, και μέσα από βίαιους ανταγωνισμούς, συγκρούσεις και καταστροφές μεταμορφώνονταν σε μεγάλες μονάδες μηχανοκίνητης βιομηχανίας.
Τα ίδια πρωτοκαπιταλιστικά μορφώματα παρατηρήθηκαν την ίδια εποχή στην ανατολική Θεσσαλία και σε πολλές άλλες περιοχές της Ελλάδας, ιδιαίτερα της νησιωτικής. Σε πολλά μέρη άρχισε να σχηματίζεται αστική τάξη και σταδιακά να μεταβάλεται σε «συνείδηση του έθνους» της συνέχειας και της ενότητάς του. Είναι πάντοτε πολύ ενδιαφέρον θέμα γιατί αυτά τα πρωτοκαπιταλιστικά μορφώματα, τα οποία παντού συνοδεύονταν και από πνευματική αναγέννηση και προώθηση της λαϊκής εκπαίδευσης, δεν εξελίχθηκαν στο επόμενο στάδιο της εκβιομηχάνισης και της μεγάλης καπιταλιστικής ανάπτυξης.
Ισως από την απουσία εθνικής κρατικής στέγης, αν κρίνουμε και από το γεγονός ότι από αυτήν την αστική τάξη της διασποράς ξεπηδάει επιτακτικά το αίτημα της εθνικής ανεξαρτησίας που κατέληξε σ’ ένα πανευρωπαϊκής εμβέλειας γεγονός, την Επανάσταση του ’21. Μερικοί ισχυρίζονται ότι την ίδια προέλευση και το ίδιο αίτημα εξέφραζε και η Μεγάλη Ιδέα, όταν πρωτοεμφανίσθηκε στα μέσα του 19ου αι., πριν πάρει τον εθνοφυλετικό χαρακτήρα που πήρε αργότερα. Στην αρχή ήταν η αναπτυγμένη και διεθνώς δραστήρια διασπορά που αναζητούσε την αξιόπιστη προστασία της εθνικής κρατικής στέγης. Και ανεξάρτητα από το πώς και πού κατέληξε, ήταν μάλλον η τελευταία Μεγάλη Ιδέα που συνένωσε τις προσπάθειες και τα όνειρα όλου του έθνους.
(1) H Ολγα Κατσιαρδή – Hering είναι καθηγήτρια της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Εχουν ήδη εκδοθεί δύο βιβλία της: «H Ελληνική Παροικία της Τεργέστης» και το «Λησμονημένοι Ορίζοντες Ελλήνων Εμπόρων». O Ελληνισμός της διασποράς είναι ένας από τους θεματικούς άξονες των μελετών της. Οι Εκδόσεις Ηρόδοτος, η κοινότητα Αμπελακίων και ο Σύνδεσμος «Τα Θεσσαλικά Αμπελάκια» θα παρουσιάσουν το νέο βιβλίο της Ολγας Κατσιαρδή στη Λάρισα, στις 22 Ιανουαρίου 2004.