O Λι Φριντλάντερ είναι ξακουστός ανάμεσα στους κριτικούς και στους ομοτέχνους του για τις λιτές και εκφραστικές φωτογραφίες του. Τις απλές αλλά πυκνές και πολυνοηματικές. Τα θέματά του είναι όλα παρμένα από την κοινή καθημερινή ζωή. Γι’ αυτό και ορισμένοι απορρίπτουν τη δουλειά του, ρωτώντας τι εξαιρετικό υπάρχει στην καθημερινότητα που να αξίζει να απαθανατισθεί και να γίνει έργο τέχνης, πέρα από ενσταντανέ και στιγμιαίες αποτυπώσεις;
Η σημασία του ασήμαντου
Τώρα εγκαινιάζεται στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης η μεγάλη αναδρομική έκθεση της δημιουργίας του Λι Φριντλάντερ, με 600 φωτογραφίες στο περιεχόμενό της, η μεγαλύτερη έως τώρα έκθεση που αυτό το μουσείο έχει αφιερώσει σε έναν μόνο φωτογράφο. Κατά τον διοργανωτή της Πίτερ Γκαλάσι, ο Φριντλάντερ αναδύεται μέσα από αυτήν την έκθεση ως ένας από τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες του 20ού αιώνα, όχι μόνο στη φωτογραφία αλλά στις τέχνες γενικά. Πώς θεμελιώνεται ένας τέτοιος ισχυρισμός;
Σ’ αυτούς που αναρωτιούνται ακόμη για τη σπουδαιότητα της δημιουργίας του Φριντλάντερ, ο Γκαλάσι έχει μιαν απλή απάντηση. Εάν η δουλειά του δεν ήταν σπουδαία, δεν θα ήταν ούτε τόσο γνωστή ούτε τόσο αναγνωρίσιμη. Αυτές οι απρόσωπες όψεις των καταστημάτων, οι άδειες διασταυρώσεις των δρόμων της πόλης είναι εκείνα που όλοι αναγνωρίζουν παντού. Τα θέματα τούτα δεν είναι πράγματα τα οποία γνωρίζουν, βιώνουν και αναγνωρίζουν λίγοι άνθρωποι, κάποιες ομάδες, αλλά είναι καμωμένα από ένα ολόκληρο έθνος, το οποίο και τα βιώνει καθημερινά. Αυτή είναι μια ζωή που γνωρίζουν οι μεγαλουπόλεις, με μικρές μόνο διαφορές. Είναι θέματα πανταχού παρόντα και γι’ αυτό μέρος της ζωής όλων των ανθρώπων.
Οι άλλοι δρόμοι
Αυτή η «κοινότης» ακριβώς είναι ο λόγος για τις διιστάμενες απόψεις, όχι τόσο για την ποιότητα της δουλειάς τού Φριντλάντερ, όσο για τη σπουδαιότητά της. Οι φωτογραφίες οι ίδιες όμως, κάθε άλλο παρά «κοινές» είναι, κάτω από την επιφάνειά τους. Γιατί η κάθε μια τους έχει πολλές όψεις και νοήματα. Μολονότι τα αυτοκίνητα και τα κτίρια σε ένα τυπικό δρόμο του Φριντλάντερ είναι οικεία, τα φαινομενικά τυχαία στοιχεία που κλείνει στο πλαίσιό της μια φωτογραφία του είναι μια μαγική σχεδόν αναδιάταξη της οικείας πραγματικότητας. Στη φωτογραφία π.χ. «Νέα Υόρκη, 1963», εμφανίζονται ένας άνδρας και μια γυναίκα να βαδίζουν ο ένας προς τον άλλο, χωρισμένοι όμως από γυάλινους τοίχους, οι οποίοι δεν δηλώνουν μόνο τις διαφορές του φύλου, αλλά και ταξικές διαφορές. Αυτές είναι φανερές και στο ντύσιμό τους· ο άνδρας με το φτηνό, καρό πουκάμισο, ανήκει στην εργατική τάξη και η γυναίκα με τις γόβες, το προσεγμένο χτένισμα του κομμωτηρίου και την άσπρη τσάντα, στη μεγαλοαστική. Δεν είναι ξεκάθαρο, ακόμη, ποιος μπαίνει από τις γυάλινες πόρτες και ποιος βγαίνει. Και ανάμεσα στα είδωλα στο γυαλί, είναι και η μορφή του ίδιου του φωτογράφου που πλαισιώνει τη σιλουέτα της γυναίκας, σαν να την προεκτείνει. Οσο περισσότερο κοιτάζει κανείς αυτήν τη φωτογραφία, τόσο πληθαίνουν τα ερωτήματα τα οποία επικεντρώνονται σε μια κλειδαριά, στο κέντρο της φωτογραφίας, η οποία μοιάζει να περιμένει ένα κλειδί, όπως τα ερωτήματα τις απαντήσεις, για ν’ ανοίξει. O Φριντλάντερ ήταν το 1967 ένας από τους τρεις φωτογράφους, οι άλλοι ήταν η Νταϊάν Αρμπους και ο Γκάρι Γουαϊνογκράντ, στους οποίους ήταν αφιερωμένη η έκθεση «Νέα στοιχεία» του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης. Ηταν η νέα γενιά των φωτογράφων, οι οποίοι μέσα από τα στοιχεία της καθημερινότητας επεδίωκαν να ανοίξουν ένα νέο, πιο προσωπικό δρόμο. O Φριντλάντερ, σήμερα 70 ετών -η Αρμπους πέθανε το 1971 και ο Γουαϊνογκράντ το 1984- συνεχίζει να φωτογραφίζει τα ίδια θέματα πάλι και πάλι παρακινημένος από την επιθυμία του να εξερευνήσει τι κρύβεται κάτω από την επιφάνεια των λεγόμενων απλών, κοινών πραγμάτων. Ή το πώς αλλάζουν αυτά ανάλογα και με τις δικές του αλλαγές. Στη φωτογραφία του «Αλμπουκέρκη, Νέο Μεξικό, 1972», ένας σκύλος στέκει αμέριμνος στη γωνιά του δρόμου. Γύρω του, ένας κρουνός νερού, οι φανοστάτες και τηλεφωνικοί θάλαμοι σχηματίζουν μιαν αινιγματική γεωμετρία. Ολα λένε κάτι πέρα από το ότι είναι εκεί, αλλά είναι ασαφές τι είναι αυτό. Εάν όμως αφαιρεθεί από το σύνολο και ένα μόνο από αυτά τα στοιχεία τα οποία τη συναπαρτίζουν, τότε η σύνθεση καταρρέει. H τέχνη του Φριντλάντερ είναι ότι βρίσκει τα αόρατα νήματα της εμπειρίας που συνδέουν φαινομενικά άσχετα πράγματα, νήματα, τα οποία εμείς που ζούμε αυτήν την καθημερινή εμπειρία δεν τα βλέπουμε έως ότου αυτός μας τα υποδείξει. Σε αυτού του είδους την παρατήρηση, η ευαισθησία και η λογική συγχωνεύονται και το αποτέλεσμα αποδίδεται εικαστικά.
Από την τζαζ
Η έκθεση ξεκινά με πορτρέτα μουσικών της τζαζ, από τον Κάουντ Μπέισι, στη Ρουθ Μπράουν και τον Μάιλς Ντέιβις, τοποθετημένα στον τοίχο το ένα πλάι στο άλλο. Ως έφηβος ο Φριντλάντερ στη δεκαετία του 1940 αγάπησε τη μουσική τζαζ ταυτόχρονα με τη φωτογραφική τέχνη. Τους ήρωές του της τζαζ άρχισε να φωτογραφίζει στο Λος Αντζελες του 1950 και συνέχισε έως την εγκατάστασή του στη Νέα Υόρκη, αρκετά χρόνια αργότερα.
Η άλλη δουλειά του Φριντλάντερ κατανέμεται ανάλογα με τα θέματα των συλλογών του – αυτοπροσωπογραφίες, αμερικανικά μνημεία, γυμνά. Επειδή ανάμεσα στις επιμέρους φωτογραφίες του κάθε γενικού θέματος μπορεί να διέτρεξε μεγάλο χρονικό διάστημα, η οργάνωση της παραγωγής του παρουσίασε δυσκολίες μια και ο φωτογράφος είχε διάφορα πισωγυρίσματα στα ενδιαφέροντά του. Π.χ., το λεύκωμά του «Αυτοπροσωπογραφίες» δημοσιεύθηκε το 1970, ο ίδιος όμως για χρόνια, μετά την έκδοση, συνέχισε να φωτογραφίζει τον εαυτό του, την αντανάκλασή του σε παράθυρα ή τη σιλουέτα του στη σκιά.
Ιδια και διαφορετική εικόνα
Η έκταση της έκθεσης που δύσκολα απορροφάται σε μια επίσκεψη, οφείλεται σε αυτήν ακριβώς την τάση του Φριντλάντερ να επιστρέφει σε προηγούμενα θέματά του, θεωρώντας πως δεν τα εξάντλησε αρκετά. Οπως λέει ο ίδιος, αυτό που τον γοητεύει είναι να κάνει ξανά και ξανά την ίδια εικόνα χωρίς να είναι η ίδια εικόνα. Αξίζει ίσως να σημειωθεί ότι ο τελευταίος φωτογράφος στον οποίο αφιερώθηκε τέτοιου μεγέθους έκθεση στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, ήταν ο πρωτοπόρος Γάλλος φωτογράφος Ευγένιος Ατζέ, με τέσσερις ξεχωριστές, η μία από την άλλη, εκθέσεις, μέσα στη δεκαετία του 1980.