Υπάρχει ένα μεγάλο ερώτημα για το Κραχ του 1929 που σύμφωνα με τον Χάρολντ Τζέιμς μέχρι και σήμερα «αποτελεί μυστήριο για τους πιστούς της ορθολογικότητας των αγορών»: Τι ήταν αυτό που ήξεραν οι επενδυτές τη «Μαύρη Πέμπτη», 24 Οκτωβρίου 1929, που δεν το ήξεραν την προηγούμενη Τρίτη ή την Τετάρτη; Σύμφωνα με τον ίδιο συγγραφέα «υπήρχε πληθώρα οικονομικών προβλημάτων στον κόσμο πριν από τη δραματική κατάρρευση της Γουόλ Στριτ, τον Οκτώβριο του 1929. Η Αυστραλία, με την εξάρτησή της από το εξαγόμενο μαλλί και η Βραζιλία, που βασιζόταν σχεδόν αποκλειστικά στις εξαγωγές καφέ, περνούσαν βαθιά ύφεση. Στη Γερμανία οι δείκτες κυκλικής παραγωγής είχαν πάρει ήδη την κατιούσα το φθινόπωρο του 1927 (η αδυναμία του χρηματιστηρίου είχε εμφανιστεί ακόμη νωρίτερα)… Υπήρχαν «κακά νέα» από τις αρχές Σεπτεμβρίου και το βάρος των αποδεικτικών στοιχείων είχε συσσωρευθεί σε τέτοιο βαθμό που δημιουργήθηκε πανικός εν όψει της πιθανότητας να μειωθούν οι τιμές των μετοχών. Η μόνη εύλογη απάντηση για εκείνους που επιθυμούν μια λογική περιγραφή της κατάρρευσης του χρηματιστηρίου είναι ότι οι Αμερικανοί επενδυτές προέβλεψαν την πιθανότητα εφαρμογής καινούργιας νομοθεσίας που εισήχθη με τα ονόματα των Χόλεϊ και Σμουτ. Αυτό το δασμολογικό νομοσχέδιο είχε πρωτοεμφανιστεί σαν υπόσχεση του Χέρμπερτ Χούβερ κατά την προεδρική εκστρατεία του 1928, με στόχο να βελτιωθεί η κατάσταση των Αμερικανών αγροτών, που ήταν οι μεγάλοι χαμένοι της ευημερίας της εποχής της τζαζ, μετά την κατάρρευση των τιμών των αγροτικών προϊόντων. Στην πορεία της συζήτησης στο Κογκρέσο, ωστόσο, κάθε αντιπρόσωπος προσπαθούσε να προσθέσει καινούργια θέματα (Σ.Σ.: έχοντας προφανώς τις πιέσεις από τη δική του εκλογική πελατεία.) Υπήρχαν 1.253 τροπολογίες μόνο στη Γερουσία. Το αποτέλεσμα -ένα δασμολόγιο με 21.000 δασμούς- ήταν ο ακραίος προστατευτισμός· και κάτι ακόμη χειρότερο: μέχρι την τελική οριακή ψηφοφορία, τον Ιούνιο του 1930, υπήρχε μόνιμη αβεβαιότητα για το μέλλον της εμπορικής πολιτικής».
Για τον Χάρολντ Τζέιμς «εκείνο που έκανε την ύφεση Μεγάλη Υφεση και όχι απλά ένα βραχύβιο πρόβλημα του χρηματιστηρίου ή μια ύφεση των παραγωγών προϊόντων, ήταν η αλυσίδα των συνδέσεων που λειτούργησε μέσω των χρηματοπιστωτικών αγορών». Η παγκόσμια προοπτική αποτυγχάνει, λέει ο Τζέιμς, «διότι οι άνθρωποι και οι θεσμοί δεν μπορούν να χειριστούν με τον κατάλληλο τρόπο τις ψυχολογικές και θεσμικές συνέπειες του διασυνδεδεμένου κόσμου. Οι θεσμοί, ιδιαίτερα εκείνοι που δημιουργήθηκαν για να λύσουν τα προβλήματα της παγκοσμιοποίησης, φτάνουν σε κρίση κάποια συγκεκριμένη στιγμή υπό το κράτος εντάσεων, που είναι τόσο μεγάλες ώστε να αποκλείουν την αποτελεσματική τους λειτουργία. Γίνονται τα μεγαλύτερα κανάλια μέσα από τα οποία οι δυσαρέσκειες έναντι της παγκοσμιοποίησης απεργάζονται την καταστροφή τους». Αυτό συνέβη και στη δεκαετία του ’30. «Η απελπιστική κατάσταση των παραγωγών προϊόντων σε συνδυασμό με τα προβλήματα που προκαλούσαν οι αποζημιώσεις της Γερμανίας έθεσαν σε λειτουργία μια αντίδραση τύπου ντόμινο. Υπ’ αυτή την έννοια η ύφεση αποτέλεσε ένα άμεσο προϊόν του κλονισμού των χρηματοπιστωτικών αγορών…
»Η χρηματιστική καταστροφή επανέφερε όλες τις μνησικακίες και τις αντιδράσεις του 19ου αιώνα, αλλά με μια μορφή πολύ πιο μαχητική και βίαιη. Σε αντίθεση με το αρμονικό φιλελεύθερο όραμα ενός ενιαίου και ευημερούντος κόσμου, οι πληθυσμοί και οι πολιτικοί παγιδεύτηκαν σε απόψεις για το αναπόφευκτο της σύγκρουσης και για τη σημασία των εθνικών προτεραιοτήτων. Τώρα πια μιλούσαν για πλουτισμό σε βάρος άλλων – αυτό που οι επικριτές τότε αποκάλεσαν «ληστεύω τον γείτονά μου» ή που τώρα αποκαλούν προσέγγιση μηδενικού αθροίσματος (ό,τι κερδίζει κάποιος το χάνει κάποιος άλλος). Οι εγχώριες και οι διεθνείς εντάσεις που ακολούθησαν κατέστρεψαν τους μηχανισμούς και τους θεσμούς που ένωναν τον κόσμο και απέκλεισαν οποιαδήποτε θεσμική μεταρρύθμιση».
Στην πολιτική
Η αντίδραση εναντίον της διεθνούς οικονομίας έθεσε τέρμα στην παγκοσμιοποίηση, αλλά το ντόμινο δεν σταμάτησε στην οικονομία. Πέρασε στην πολιτική σφαίρα. Οι αντιλήψεις που διαμορφώθηκαν κατά τη διάρκεια της μεγάλης ύφεσης ήθελαν όλο και περισσότερο την εμπλοκή του κράτους στον σχεδιασμό της οικονομίας και συνακόλουθα της κοινωνίας. «Η απομάκρυνση από την αγορά προς την κατεύθυνση του ελέγχου ήταν συχνά ένας δρόμος προς την πολιτική δικτατορία», σημειώνει ο Χάρολντ Τζέιμς. Μια παπική εγκύκλιος του 1931 αναζητούσε έναν «τρίτο δρόμο» ανάμεσα στον καπιταλισμό και τον σοσιαλισμό. Βρέθηκε. Ηταν ο φασισμός.
«Η αυξανόμενη ρύθμιση και ο σχεδιασμός», γράφει ο Χάρολντ Τζέιμς, «ενθάρρυνε εκείνους που θεωρούσαν ότι η λειτουργία του κράτους ήταν να εξωτερικεύει το κόστος της οικονομικής προσαρμογής, να επιβάλλει το κόστος αυτό σε όσους ήταν εκτός εθνικής κοινότητας. Το καθήκον του κράτους έγκειται στην προστασία των πολιτών του και στην εξασφάλιση ότι οι κάτοικοι άλλων εθνικών κοινοτήτων θα υφίσταντο όσο το δυνατόν περισσότερο».
Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν το αποτέλεσμα του συνδυασμού όλων των ανωτέρω παραγόντων. Οι εμπορικοί δεσμοί μεταξύ των χωρών είχαν πάψει να υφίστανται. Οι χώρες είχαν μπει στη λογική όχι μόνο της προστασίας των δικών τους παραγωγών, αλλά της μεγαλύτερης δυνατής πρόκλησης ζημίας στους υπόλοιπους. Η έλλειψη δημοκρατίας επέτρεψε σε μεγαλομανείς ηγέτες να οδηγήσουν τον κόσμο βήμα-βήμα στην καταστροφή. Οι στρατιωτικές δαπάνες θεωρήθηκαν ως ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να σπάσει ο φαύλος κύκλος των οικονομικών της ύφεσης. Μόνο που το τελευταίο αποτελούσε μια ψευδαίσθηση. Μπορεί ο εξοπλισμός των χωρών (ή ο επανεξοπλισμός της Γερμανίας) να δημιουργούσε συνθήκες πλήρους απασχόλησης, αλλά χωρίς το διεθνές εμπόριο οι άνθρωποι μπορεί να δούλευαν (και μάλιστα πολύ), αλλά η ευημερία τους ήταν μικρότερη από την εποχή προ κρίσης. Με το ίδιο μεροκάματο αγόραζαν πολύ λιγότερα προϊόντα. Ο επιπλέον κόπος τους πήγαινε σε αεροπλάνα και κανόνια με τα οποία έπειτα από μερικά χρόνια θα αλληλοσφάζονταν. Ετσι, δεν ήταν η κρίση του ’29 που οδήγησε στον πόλεμο, αλλά η διαχείρισή της μετά.