EIKONOΓPAΦHΣH: Τιτινα Χαλματζη
Της Αννας Γριμανη
H ελληνικότητα είναι αίσθημα ή συνείδηση;
Και τα δύο. Νιώθεις Ελληνας στην καθημερινότητα, όταν το μυαλό
σου παράγει ιδέες σε ταχείς ρυθμούς, όταν ο ίδιος σπάζεις τα
φράγματα των καταστάσεων και δημιουργείς, όταν δεν παραμένεις στα
τυπικά πλαίσια που σου θέτουν και αποδιοργανώνεις τους εύπιστους με
κριτική αντίληψη. Eπίσης, όταν μπορείς να αποδεχτείς χωρίς πανικό
την αβεβαιότητα της ζωής και το γεγονός ότι τίποτε το αμετάβλητο
δεν βρίσκεται σε αυτό τον κόσμο. Aπό την άλλη, έχεις συνείδηση της
ελληνικότητας όταν υπερασπίζεσαι όχι μόνο το ένδοξο παρελθόν, αλλά
και το δύσκολο παρόν του τόπου, χωρίς κακοπιστία, κι όταν δεικνύεις
στους ξένους την πολυπλοκότητα της μεσογειακής σκέψης, πιστεύοντας
ότι η ανάκαμψη θα έρθει, αφού το πεπρωμένο των Ελλήνων είναι να
κάμπτονται αλλά και πάντα να σηκώνονται στα δύσκολα.
Τι πιο μικρό ελληνικό αγάπησα.
Το κοχύλι στα δάχτυλα, έφηβος, σε μια παραλία του Κορινθιακού,
καμένη από τον ήλιο του μεσημεριού. Κι ακόμη, τους σύντομους
γυρισμούς, το γιασεμί του κήπου στο Παλαιό Φάληρο, Μάρτη μήνα, πριν
από 25 χρόνια.
Η υπέροχη εκδοχή του Ελληνα.
Αντάρτης αλλά όχι άσκοπα αντίθετος, γρήγορος αλλά όχι
υπερφίαλος, στοχαστικός χωρίς επιτήδευση, βαθιά θρησκευτικός αλλά
όχι θρησκόληπτος και, πάνω απ’ όλα, έτοιμος να καταλάβει και να
συγχωρήσει.
Αυτό που με χαλάει.
Η προχειρότητα των Νεοελλήνων, που ψευδώς παρουσιάζεται σαν
αντίδραση στο κατεστημένο και δίνει αφορμή στην εύκολη κριτική των
μετρίων. Οπως η ηλίθια αντιδραστικότητα απέναντι στους
«κουτόφραγκους» όχι από γνώση, αλλά από φόβο.
Προσόν ή μειονέκτημα να είσαι Ελληνας σήμερα;
Προσόν πάντοτε εάν τιμάς την ελληνικότητά σου, ανυψώνοντάς τη
μέσα από τις πράξεις σου. Kυρίως σε αυτούς τους καιρούς που η
επένδυση στις γυαλιστερές επιφάνειες περιορίζει επικίνδυνα κάθε
πραγματική δημιουργία, αναγκάζοντάς σε να καλλιεργείς τη μνήμη της
φυλής, σκεπτόμενος από πού έρχεσαι και πού πας – η υπεράσπιση της
μνήμης συνεπάγεται ελευθερία και μόνο οι άγγελοι έχουν την
πολυτέλεια να είναι θεατές.
Μειονέκτημα, ωστόσο, τους τελευταίους αυτούς μήνες, που με τα
κακώς κείμενα προβάλλεται, όχι αυτό που είμαστε, αλλά η καρικατούρα
της ράτσας, διευκολύνοντας την απόρριψη από τους καλοθελητές.
Παράγει πολιτισμό ο Ελληνας της νέας εποχής ή μένει
προσκολλημένος σε μια ρητορική ελληνικότητα;
Ο Ελληνας συχνότατα είναι ρητορικός και ταλαντώνεται ανάμεσα σε
ένα λανθασμένο σύνδρομο ανωτερότητας για το παρελθόν του και σε μια
εξίσου λανθασμένη πεποίθηση μιζέριας για το παρόν του. Ωστόσο,
παράγει πολιτισμό όταν μοχθεί χωρίς συμβιβασμό και έχει επίγνωση
της καταγωγής του. Στην αλλοδαπή, βέβαια, αυτό δεν είναι σπάνιο
χαρακτηριστικό των Ελλήνων, αλλά χρειάζεται και ταπεινότητα, που
ορισμένες φορές τούς λείπει.
Με ποια ταυτότητα οι Ελληνες περιέρχονται τον σύγχρονο
κόσμο;
Με τρεις κυρίως ταυτότητες: πλούσιοι και ανέμελοι περιηγητές,
ψάχνοντας για νέες εντυπώσεις, απόδημοι που κρατάνε την Ελλάδα μέσα
τους και νέοι με ανησυχίες αλλά χωρίς ελπίδες προοπτικής, που
αναζητούν την παιδεία στο εξωτερικό, όπως και ένα καλύτερο αύριο.
Οι πρώτοι ως διεθνείς διαβάτες, μα θα μπορούσε να είναι οτιδήποτε
άλλο – συχνά τους παιδεύει μια ανουσιότητα. Οι δεύτεροι ζουν με τις
εικόνες μιας εξιδανικευμένης πατρίδας, ίσως αναπλάσματα της
φαντασίας ή κατασκευασμένες μνήμες, και πιστεύουν στην Ελλάδα, αλλά
σε ποια; Οι τρίτοι που τελευταία πληθαίνουν είναι ο πραγματικός
πλούτος της χώρας που χάνεται και θα προκόψουν, όμως, σε άλλες
πατρίδες με αυτή την αίσθηση της νοσταλγικής έλλειψης που τη
γνωρίζω καλά. Βέβαια, υπάρχουν κι εκείνοι για τους οποίους δεν
μπορεί να πει κανείς πού ανήκουν και που ζουν χωρίς επίγνωση
εαυτών: είναι οι global κάτοικοι ενός απελπιστικά global
πλανήτη.
Το ελληνικό μου «γιατί» κι ένα «πρέπει» που πέταξα.
Γιατί μάχομαι ακατάπαυστα για τη διατήρηση της ελληνικής ιδέας;
Πέταξα το πρέπει των υποχρεωτικών προσεγγίσεων εκεί όπου δεν
υπάρχει οικειότητα όπως και την εμμονή μου σε παραδόσεις που πια
δεν με εκφράζουν.
Ο Ελληνας ποιητής μου.
Ο Κωνσταντίνος Καβάφης, αναμφισβήτητα.
Η αδιαπραγμάτευτη ελληνική αλήθεια μου.
«Αν είσαι από τους αληθινά εκλεκτούς, την επικράτησί σου κύτταζε
πως αποκτάς…» – από το ποίημα «Ο Θεόδοτος» του Κ. Π. Καβάφη.
Η Οδός των Ελλήνων στον παγκόσμιο χάρτη – ορίστε την.
Τουλάχιστον τρεις οδοί: από την Κρήτη στις Μυκήνες, στους
Δελφούς, στο Βυζάντιο και μετά το τέλος της τρίτης αυτοκρατορίας,
παντού όπου το πνεύμα το ελληνικό είναι ζωντανό. Επειτα, η οδός που
πηγαίνει από τη Μακεδονία στη Μικρά Ασία, την Αλβανία, την Κύπρο.
Και άλλη μία, αυτή της αποδημίας με τη μνήμη από τα Βαλκάνια, στη
Γερμανία, από την Αστόρια στην Αυστραλία και από την πατρίδα σε
νέες πατρίδες.
*Ο Παντελής Γιαννακόπουλος είναι διευθυντής του τμήματος
Γηριατρικής Ψυχιατρικής και πρόεδρος της Ψυχιατρικής Κλινικής των
πανεπιστημιακών νοσοκομείων της Γενεύης (HUG). Τακτικός καθηγητής
της Ψυχιατρικής και Vice Dean του Πανεπιστημίου της Γενεύης και της
Ενήλικης Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Λωζάννης.