Ενα χούλα-χουπ από συρματόπλεγμα περιστρέφεται γύρω από μια γυναικεία κοιλιά, αφήνοντας τα σημάδια του πάνω στη σάρκα. Το γυναικείο σώμα είναι γυμνό σε μια παραλία και το πρόσωπο δεν φαίνεται. Η αίθουσα γύρω μου είναι σκοτεινή και το μονότονο φιλμ με τη γυναίκα και το χούλα-χουπ από συρματόπλεγμα μοιάζει να είναι εκτός χώρου και χρόνου.
Βρίσκομαι στο Διεθνές Μουσείο του Ερυθρού Σταυρού και της Ερυθράς Ημισελήνου στη Γενεύη. Το μουσείο είναι ανάμεσα στα κεντρικά του Ερυθρού Σταυρού και των Ηνωμένων Εθνών, σε ένα μικρό ύψωμα πάνω από τη Γενεύη και τη λίμνη της. Από τον Απρίλιο του 2014 έως τον Ιανουάριο του 2015, το μουσείο φιλοξενεί μια μεγάλη έκθεση με τίτλο «Υπερβολικά ανθρώπινο», με θέμα τον ανθρώπινο πόνο των πολέμων και των βαρβαροτήτων του 20ού και του 21ου αιώνα, μέσα από τα μάτια μοντέρνων και συγχρόνων καλλιτεχνών.
Από τα γκουλάγκ του Στάλιν και τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκεντρώσεων μέχρι τις αγριότητες στην Αλγερία και τη γενοκτονία στη Ρουάντα, η έκθεση έρχεται να θυμίσει το πόσο απάνθρωπος μπορεί να γίνει ο άνθρωπος. Και πόσο βάρβαρη ήταν η Ιστορία στην Ευρώπη του 20ού αιώνα και πόσο βάρβαρη παραμένει για περιοχές γύρω και μακριά από τη Γηραιά Ηπειρο μέχρι και σήμερα.
Σε έναν από τους κεντρικούς διαδρόμους της έκθεσης υψώνεται ένα ψεύτικο δέντρο με σώματα από πλαστικά μανεκέν ακρωτηριασμένα με εξαιρετικό ρεαλισμό. Είναι των Βρετανών καλλιτεχνών Jake και Dinos Chapman. Απέναντί τους, ένα γλυπτό θυμίζει αόριστα τις Pieta του Michelangelo: μια γυναικεία μορφή ντυμένη με άσπρο και καφέ ύφασμα γεμάτο δίπλες θρηνεί και δίπλα της μια γυναίκα μεγαλύτερης ηλικίας ντυμένη στα μαύρα προσπαθεί να απαλύνει τον πόνο της. Ηταν στις 23 Σεπτεμβρίου του 1997, όταν ο Hocine Zaourar, φωτογράφος του Γαλλικού Πρακτορείου στην Αλγερία, απαθανάτισε μια γυναίκα συντετριμμένη από πόνο στον τοίχο του νοσοκομείου στο χωριό Bentalha κοντά στο Αλγέρι. Δίπλα της, μια μεγαλύτερη σε ηλικία γυναίκα προσπαθεί να την ηρεμήσει. Την προηγούμενη νύχτα, άντρες της Ενοπλης Ισλαμιστικής Ομάδας είχαν μπει στο χωριό, βίασαν τις γυναίκες, έλιωσαν μωρά στους τοίχους και στους δρόμους και σκότωσαν διακόσιους πενήντα ανθρώπους.
Εμπνευση
Ο Γάλλος καλλιτέχνης Pacal Convert εμπνεύστηκε από τη φωτογραφία αυτή για να δώσει με τις δικές του μορφές μια παγκόσμια και διαπολιτισμική διάσταση στον ανθρώπινο πόνο που προκαλεί η βαρβαρότητα παντού, σε όλα τα μήκη και πλάτη και σε όλους τους πολιτισμούς.
Το ταξίδι στην ανθρώπινη βαρβαρότητα συνεχίζεται με τον Αμερικανό καλλιτέχνη Leon Golub και τον πίνακά του με τίτλο «White Squad». Ενας δήμιος τραβάει το σχοινί που είναι δεμένο στο χέρι ενός θύματος πεσμένου κάτω, σε ένα χώρο που θα μπορούσε να είναι φυλακή ή αίθουσα βασανιστηρίων. Ολο το έργο του Golub αποτυπώνει τα αίσχη που έχουν γίνει κυρίως στη Λατινική Αμερική, στην Αφρική και στην Ασία.
Στην επόμενη αίθουσα, η Αφρική αποτυπώνεται μέσα από τον φακό του Sada Tangara από το Μάλι, με τη συλλογή φωτογραφιών με τίτλο «The big sleep». Παιδιά που μοιάζουν άψυχα, κείτονται σε γωνιές δρόμων, κοιμούνται το ένα πάνω στο άλλο εξουθενωμένα από την πείνα, με τα γυμνά τους πόδια μπερδεμένα σε ένα ανατριχιαστικό συνονθύλευμα.
Αουσβιτς
Στους τοίχους γύρω μου βλέπω τώρα ζωγραφιές με όμορφα χρώματα, κτίρια και ανθρώπους που μοιάζουν λυπημένοι, γυναίκες, άντρες, παιδιά. Απλοϊκές ζωγραφιές χωρίς εμφανή σημάδια βίας ούτε βαρβαρότητας. Από πιο κοντά, όμως, καταλαβαίνει αμέσως κανείς ότι οι ζωγραφιές είναι από τα χρόνια των ναζιστικών διωγμών εναντίον των Εβραίων. Η ζωγράφος, Charlote Salomon, πέθανε στο Αουσβιτς το 1943. Είκοσι έξι χρόνων.
Στην επόμενη αίθουσα, οι πίνακες μοιάζουν σαν να έχουν βγει από εφιάλτη. Πρόσωπα που θυμίζουν την «Κραυγή» του Edvard Munch, χρώματα έντονα, κορμιά σκελετικά, βλέμματα σβησμένα. Ο εφιάλτης που βλέπω μπροστά μου είναι από τα σταλινικά γκουλάγκ. Ο ζωγράφος, Nikolai Getman, πέρασε δώδεκα χρόνια στα σοβιετικά αυτά κολαστήρια της Σιβηρίας.
Πριν βγω από την έκθεση βλέπω τις φωτογραφίες του καλλιτέχνη Alfredo Jaar από τη Χιλή. Φωτογραφίες όμορφων δρόμων στη φύση, καταπράσινων λιβαδιών, άσπρων σύννεφων σε καταγάλανο ουρανό. Δεν καταλαβαίνω τι κάνουν οι φωτογραφίες αυτές σε μια έκθεση για τον ανθρώπινο πόνο που προκαλεί η βαρβαρότητα. Διαβάζοντας όμως, νιώθω ένα ρίγος να με διαπερνά. Είναι φωτογραφίες της φύσης στη Ρουάντα, σε σημεία όπου είχαν γίνει οι φρικωδίες της γενοκτονίας το 1994. Και μπροστά στις φωτογραφίες αυτές σκέφτομαι ξαφνικά ότι εμείς στην Ευρώπη μοιάζουμε κάπως με τη φύση αυτή στη Ρουάντα. Βλέπουμε όλα τα αίσχη που διαπράττονται γύρω μας, ξέρουμε για όλα αυτά που έγιναν στην Ευρώπη και στις χώρες μας πριν από πενήντα ή εξήντα μόλις χρόνια. Από τις στάχτες αυτές των πολέμων και των θηριωδιών γεννήθηκε το ευρωπαϊκό όραμα και η Ε.Ε. Και αν σήμερα δυσφορούμε εναντίον της Ε.Ε. και θέλουμε να γυρίσουμε πίσω στις εθνικιστικές, φυλετικές, θρησκευτικές και ιδεολογικές ουτοπίες και τους δογματισμούς, η έκθεση «Υπερβολικά ανθρώπινο» έρχεται να μας υπενθυμίσει τι πραγματικά σημαίνουν όλα αυτά.
H έκθεση «τρέχει» από τον Απρίλιο και θα ολοκληρωθεί τον Ιανουάριο του 2015, στο Διεθνές Μουσείο του Ερυθρού Σταυρού και της Ερυθράς Ημισελήνου, στη Γενεύη.