Η πρόληψη σώζει ζωές. Στην Ελλάδα, όμως, η πρόληψη είναι ιδιαίτερα υποβαθμισμένη στις προτεραιότητες της πολιτείας, στην πρακτική των γιατρών και στη συνείδηση των πολιτών. Με αποτέλεσμα να χάνουμε κατά μέσο όρο 10 χρόνια από το προσδόκιμο ζωής μας. Αλλά ακόμα και όσοι ασχολούνται με την πρόληψη κάνουν συχνά το λάθος να ταυτίζουν την πρόληψη με τις προληπτικές εξετάσεις. Οι προληπτικές εξετάσεις συνιστούν τη δευτερογενή πρόληψη, προκειμένου να εντοπιστεί ένα νόσημα σε πρώιμα προσυμπτωματικά στάδια ώστε η θεραπευτική αγωγή να έχει μεγαλύτερες πιθανότητες επιτυχίας. Ο προσυμπτωματικός έλεγχος εφαρμόζεται για ορισμένα νοσήματα για τα οποία υπάρχει αξιόπιστη προσυμπτωματική εξέταση και αποτελεσματική θεραπεία, όπως είναι τα νοσήματα του κυκλοφορικού συστήματος, κυρίως η στεφανιαία νόσος, ορισμένοι καρκίνοι, όπως του μαστού, του τραχήλου της μήτρας κ.ά.
Πιο σημαντική, όμως, από τη δευτερογενή πρόληψη είναι η πρωτογενής, η οποία αποσκοπεί στην καταπολέμηση ή στον έλεγχο των παραγόντων-αιτιών που προκαλούν τη νόσο και τον πρόωρο θάνατο. Οι πιο σημαντικοί από τους παράγοντες αυτούς είναι το κάπνισμα, η διατροφή, η άσκηση, το στρες, η οδική συμπεριφορά, αλλά και οι επιδράσεις του περιβάλλοντος, φυσικού (π.χ. ατμοσφαιρική ρύπανση) και κοινωνικού (φτώχεια, ανεργία κ.ά.). Η μεγάλη αξία της πρωτογενούς πρόληψης επιβεβαιώθηκε πρόσφατα από μεγάλη διεθνή μελέτη, η οποία διαπίστωσε ότι όταν διενεργούνται σ’ έναν πληθυσμό μόνο προληπτικές εξετάσεις χωρίς να ασκούνται πολιτικές πρωτογενούς πρόληψης, δεν αυξάνεται το προσδόκιμο ζωής. Οσο, δηλαδή, συνεχίζεται η δράση των παθογόνων παραγόντων, η νοσηρότητα και η πρώιμη θνησιμότητα παραμένει η ίδια. Και δυστυχώς στη χώρα μας η πρωτογενής πρόληψη είναι ακόμα πιο υποβαθμισμένη από τη δευτερογενή, παρά τα βήματα που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια, με μεμονωμένα όμως προγράμματα και αποσπασματικές παρεμβάσεις.
Αλλά και σε ό,τι αφορά τις προληπτικές εξετάσεις επικρατεί σύγχυση. Ο προσυμπτωματικός έλεγχος μπορεί να πραγματοποιηθεί σε ατομική βάση, το γνωστό check-up ή σε ομαδική -στη δεύτερη περίπτωση ονομάζεται διαλογή (screening)- με τη δημιουργία κλινικών, παρακλινικών και εργαστηριακών εξετάσεων που μπορούν να γίνουν εύκολα, φθηνά και γρήγορα. Μία δοκιμασία διαλογής σπανίως είναι τελεσίδικα διαγνωστική, χρησιμεύοντας πρωτίστως στον εντοπισμό ύποπτων περιπτώσεων που χρήζουν περαιτέρω ελέγχου. Για όλους αυτούς τους λόγους τα εθνικά προγράμματα διαλογής στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες περιορίζονται σε λίγα μόνο νοσήματα.
Αντίθετα, το check-up αποτελεί δικαίωμα του ίδιου του πολίτη να προβαίνει σε εξετάσεις, με δική του πρωτοβουλία και κατά κανόνα με την καθοδήγηση του γιατρού του. Ενα δικαίωμα που αρκετοί Ελληνες δεν το ασκούν, με αποτέλεσμα τα ιδιαίτερα χαμηλά ποσοστά διενέργειας check-up στις πανελλαδικές έρευνες Hellas Health που πραγματοποιούμε από το 2006. Για όλους αυτούς τους λόγους, η πρόσφατη απόφαση του ΕΟΠΥΥ, με την οποία τίθενται κανόνες και πρωτόκολλα στην παραπομπή για εξετάσεις κινείται προς τη σωστή κατεύθυνση, ανεξάρτητα από τις όποιες διαφωνίες σε επιμέρους ζητήματα. Η κατάσταση που επικρατεί μέχρι σήμερα αποτελεί σκανδαλώδη πηγή σπατάλης με τη διενέργεια πολλών αχρείαστων εξετάσεων, που επιβαρύνουν την εθνική οικονομία και το οικογενειακό εισόδημα. Από την άλλη, οι εξαγγελίες περιείχαν λάθη γιατί ο ΕΟΠΥΥ δεν φρόντισε να διαχωρίσει την πολιτική του στα προγράμματα διαλογής από τα δικαιώματα των ασφαλισμένων στο ατομικό check-up. Ο ΕΟΠΥΥ θα έπρεπε να σχεδιάσει και στη συνέχεια να υλοποιήσει για τον γενικό πληθυσμό εθνικά προγράμματα διαλογής για λίγα νοσήματα, για συγκεκριμένες ηλικίες και ασφαλώς σε ποικίλα χρονικά διαστήματα, θεσπίζοντας κίνητρα ή αντικίνητρα για ασφαλισμένους και γιατρούς. Στην περίπτωση της Ελλάδας και υπό τις παρούσες οικονομικές συνθήκες, θα αρκούσε η διαλογή για καρκίνο του τραχήλου (pap-test), του μαστού (μαστογραφία), του παχέος εντέρου (αιματολογική κοπράνων) και για τα καρδιαγγειακά (πίεση, λιπίδια, σάκχαρο).
Το ατομικό check-up, όμως, που δικαιούται ο κάθε ασφαλισμένος δεν πρέπει να ταυτίζεται με τις προδιαγραφές των προγραμμάτων διαλογής, αλλά να είναι εξατομικευμένο ανάλογα με την ηλικία, το φύλο, το ατομικό και οικογενειακό ιστορικό του καθένα. Οι εξετάσεις στο ατομικό check-up πρέπει να είναι περισσότερες και σε αρκετές περιπτώσεις να γίνονται πιο συχνά από τα πρωτόκολλα της πληθυσμιακής διαλογής με ευθύνη του θεράποντος γιατρού. Αλλά και εδώ χρειάζονται κανόνες και πρωτόκολλα, χωρίς τα λάθη που ανακοινώθηκαν, όπως αυτά για το pap-test και τα τρίπλεξ.
Ολα αυτά θα μπορούσαν να γίνουν εξ αρχής σωστά αν είχε προηγηθεί πιο εποικοδομητικός διάλογος με τους επιστημονικούς φορείς και εάν ο προϋπολογισμός του ΕΟΠΥΥ προέβλεπε περισσότερους πόρους για δευτερογενή αλλά και για πρωτογενή πρόληψη.
*Ο κ. Τούντας είναι καθηγητής Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής και διευθυντής του Κέντρου Μελετών Υπηρεσιών Υγείας της Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ.