O Josef Alois Schumpeter, πνευματικός πατέρας του επιστημονικού πεδίου της επιχειρηματικότητας, είχε παρατηρήσει ότι η οικονομική αλλαγή στο καπιταλιστικό σύστημα έρχεται με κύματα «δημιουργικής καταστροφής», στα οποία καινοτόμοι ιδέες και επιχειρήσεις εκτοπίζουν τις καθεστηκυίες δυνάμεις. Ο δυναμισμός αυτός, παρ’ όλα τα προβλήματα ανισοκατανομής του εισοδήματος που συνεπάγεται, είναι η ατμομηχανή της οικονομικής ανάπτυξης. Οσο περισσότερο τον περιορίζουμε, τόσο περιορίζεται το συλλογικό βιοτικό επίπεδο, και τόσο αυξάνεται η δυνατότητα όσων κατέχουν προνόμια να απομυζούν χωρίς να παράγουν.
Η Ελλάδα αποτελεί ένα κακέκτυπο οικονομικό σύστημα, στο οποίο γραφειοκρατικοί περιορισμοί και αγκυλώσεις, άτυπη κρατική προστασία των σημερινών παραγωγών, η ιδιότυπη λειτουργία των συνδικάτων και εσχάτως η έλλειψη τραπεζικής χρηματοδότησης στερούν τη δυνατότητα των δυνητικώς καλύτερων, δυναμικών επιχειρήσεων να παραγκωνίσουν τις υφιστάμενες. Ούτε οι καλές επιχειρήσεις μπορούν να μεγαλώσουν ούτε οι κακές να περιοριστούν. Το πρόβλημα της Ελλάδας είναι, σε οικονομικούς όρους, εξελικτικό. Δεν είναι μόνο ότι έχει περισσότερους συνταξιούχους απ’όσους μπορεί να πληρώνει. Δεν είναι μόνο ότι έχει ένα θλιβερό Δημόσιο, τόσο κακοδιοικούμενο που αδυνατεί να παράγει έργο ως ανταπόδοση των σημαντικών (έστω και κουτσουρεμένων) πιστώσεων που λαμβάνει. Είναι ότι δεν μπορεί να βοηθήσει την αλλαγή της παραγωγικής του δομής και ότι επιβραβεύει στην πράξη την προβληματικότερη πτυχή της οικονομίας – τη «μαύρη» εργασία, τη φοροδιαφυγή, τις γκρίζες πρακτικές. Και ότι συνεχίζει να λειτουργεί ώστε να υποστηρίζει κομματικούς μηχανισμούς και προσωπικές εξυπηρετήσεις.
Το 2014 φεύγει αφήνοντας πίσω του βαριά κληρονομιά. Τα δημοσιονομικά μας μπήκαν σε μια τάξη (όχι λόγω πρωτοβουλίας της κυβέρνησης, αλλά λόγω των χρονοδιαγραμμάτων του Μνημονίου), όμως οι πραγματικές αλλαγές, τα περίφημα «διαρθρωτικά μέτρα» που σκοπό έχουν να βοηθήσουν την αντιμετώπιση του «εξελικτικού προβλήματος» της Ελλάδας και την ανάπτυξη μέσα από «δημιουργική καταστροφή» κόλλησαν, ειδικά από τον Ιούνιο και μετά. Η πολιτική κρίση, η ανεύθυνη στάση του ΣΥΡΙΖΑ, η παροχολογία και ανεδαφικότητά του, αλλά και οι υψηλοί τόνοι ένθεν κακείθεν, έπεισαν και τους πλέον αισιόδοξους ότι το σύστημα δεν αλλάζει και ότι η Ν.Δ. του Σαμαρά μένει, με ελάχιστες εξαιρέσεις, θλιβερά παλαιοκομματική.
Η σκιά του 2015 είναι ήδη ορατή. Το ενδεχόμενο εξόδου μας από το ευρώ πλησιάζει, με καταστροφικά βραχυπρόθεσμα αποτελέσματα, όσο και ο κίνδυνος να γίνουμε η Αργεντινή της Ευρώπης (αθετώντας τις δανειακές μας υποχρεώσεις μονομερώς), με καταστροφικά μεσοπρόθεσμα αποτελέσματα. Αλλά ακόμη και εάν γλιτώσουμε αυτούς τους δύο σκοπέλους, στην καλύτερη περίπτωση η πολιτική ανασφάλεια θα περιορίσει δραστικά τις επενδύσεις, θα πλήξει τις τραπεζικές καταθέσεις και άρα τη ρευστότητα, θα μειώσει τα έσοδα και την αποτελεσματικότητα του Δημοσίου, και θα υποχρεώσει τη όποια κυβέρνηση να αντλήσει περαιτέρω ρευστότητα από τις τράπεζες και να καθυστερήσει τις πληρωμές του, δημιουργώντας ασφυκτικό επιχειρηματικό τοπίο, τουλάχιστον το πρώτο εξάμηνο. Με τα ρευστά διαθέσιμα των ιδιωτών να περιορίζονται, αυτό το «καλό» σενάριο θα φανεί σχετικώς καταστροφικό για πολλές επιχειρήσεις και δοκιμαζόμενους πολίτες.
Το ερώτημα όμως δεν είναι μόνο εάν το 2015 θα επέλθει περιορισμένη ή γενικευμένη καταστροφή. Το ερώτημα είναι εάν η καταστροφή αυτή θα μπορέσει να είναι δημιουργική. Υπάρχει μια αυξανόμενη μερίδα αξιόλογων ανθρώπων που πιστεύουν πλέον ότι χρειάζεται μια πραγματική καταστροφή για να μπορέσει να πέσει αυτό το σαθρό σύστημα που χτίσαμε επί δεκαετίες με δανεικά, και να αντικατασταθεί με κάτι καλύτερο.
Η ιδέα μιας «λυτρωτικής καταστροφής» έχει συναισθηματικά θέλγητρα και συναντιέται σε πολλούς πολιτισμούς, αλλά τίποτε δεν εξασφαλίζει ότι τέτοιου είδους κρίσεις βελτιώνουν πολιτικές και οικονομικές παθογένειες. Στρεβλά πολιτικά συστήματα καταφέρνουν να αναπαράγονται και να απομυζούν οικονομίες σε περιόδους ανέχειας.
Για να μπορέσει να γίνει η καταστροφή δημιουργική, θα πρέπει να μετατοπιστεί ο δημόσιος διάλογος. Και παρότι τα παραδοσιακά κόμματα δείχνουν με κάθε τρόπο τον συντηρητισμό τους (άσχετα με το εάν δηλώνουν δεξιά, κεντρώα ή αριστερά), υπάρχουν κάποιες αχτίδες φωτός. Πρώτον, η τριβή του ΣΥΡΙΖΑ με την εξουσία ίσως περιορίσει την ανεύθυνη, φθηνή συνωμοσιολογία, την πολιτική της καταγγελίας και των υποσχέσεων.
Δεύτερον, μια ενδεχόμενη αύξηση του «Ποταμιού» (εφόσον αυτό κρατήσει τον κεντρώο του χαρακτήρα) και μια κυβέρνηση συνεργασίας στην οποία θα συμμετείχε ίσως προξενήσει τις αλυσιδωτές εξελίξεις που χρειάζονται για να αλλάξει το πολιτικό σκηνικό. Τρίτον (και λιγότερο πιθανό), ίσως στη Ν.Δ. κάποια στελέχη αντιληφθούν ότι ο μικροκομματισμός και η έλλειψη μεταρρυθμιστικής πυγμής από το καλοκαίρι και μετά ήταν αιτία κατάρρευσής της και όχι επιβίωσης.
Η σημαντικότερη αλλαγή θα γίνει όταν ξεφύγουμε από τα εφήμερα τερτίπια των πολιτικών και απαιτήσουμε συγκεκριμένες απαντήσεις στο πώς μπορούμε να δομήσουμε τη χώρα. Οταν ξεκαθαρίσουμε ότι οι «κατακτήσεις» των σημερινών συνταξιούχων δεν είναι τίποτε άλλο από την καταδίκη των σαραντάρηδων που θα βρουν άδεια ταμεία. Οτι ο στρουθοκαμηλισμός του σήμερα υπονομεύει το αύριο. Και κυρίως, όταν πιέσουμε τα κόμματα να δείξουν πώς, τόσο μέσα στον δημόσιο τομέα όσο και στον ιδιωτικό, θα καταφέρουμε να βοηθήσουμε τους καλύτερους να πάρουν τη θέση των χειρότερων. Σε αυτό το κρίσιμο πεδίο, το «Ποτάμι» και άλλοι μικρότεροι μεταρρυθμιστικοί σχηματισμοί μπορούν να διαδραματίσουν καταλυτικό ρόλο. Η δημοσιογραφία και οι πιέσεις από τη βάση (grass-roots) μπορούν επίσης να δώσουν σημαντική ώθηση. Οταν μεταστραφεί ο δημόσιος διάλογος, οι πολιτικοί, ανάγκην φιλοτιμίαν ποιούμενοι, θα ακολουθήσουν σιγά σιγά.
Το 2015 θα είναι κομβικό όχι μόνο για την έκβαση της κρίσης, αλλά και για το αν θα καταστεί δημιουργική. Ας αρχίσουμε να πιέζουμε γι’ αυτό, κοιτώντας πέρα από τους δύσκολους, ίσως δραματικούς μήνες που μας περιμένουν.
* Ο κ. Μιχ. Γ. Ιακωβίδης κατέχει την Εδρα Επιχειρηματικότητας και Καινοτομίας Sir Donald Gordon στο London Business School.