Οι πρόσφατες τρομοκρατικές επιθέσεις στο Παρίσι αποκαλύπτουν πολύ περισσότερα πράγματα για τον απλοϊκό τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουμε τα θέματα ταυτότητας και θρησκείας παρά για το ίδιο το Ισλάμ.
Προτού αποδυθούμε σε ατέρμονες συζητήσεις για τη σχέση των μουσουλμάνων με τη βία, τη σύγκρουση των πολιτισμών και το τζαμί της Αθήνας, θα πρέπει να διερωτηθούμε σχετικά με τα συμπεράσματα που μπορεί κάποιος να βγάλει για μια παγκόσμια θρησκεία, παρακολουθώντας κάποια τηλεοπτικά στιγμιότυπα που αφορούν τα εγκλήματα τριών ατόμων. Το πρόβλημα εδώ δεν είναι, βέβαια, το περιορισμένο στατιστικό δείγμα, αλλά η υπόρρητη πεποίθησή μας ότι μία θρησκεία έχει ορισμένα εγγενή χαρακτηριστικά, όπως βία, αγάπη, πραότητα κ.τ.λ., που δύνανται να εκμηδενίσουν την προσωπική αυτοβουλία.
Για να αντιληφθούμε πόσο προβληματικές είναι πολλές από τις αναλύσεις των πρόσφατων γεγονότων, χρειάζεται να θέσουμε το ακόλουθο ερώτημα: ποιος στην Ελλάδα θα πρότεινε να επανεξετάσουμε τον ρόλο του Χριστιανισμού αν τρεις τρομοκράτες δολοφονούσαν 16 πολίτες στο όνομα της Αγίας Τριάδας; Πώς θα μας φαινόταν αν τα εγκλήματα τριών Ελλήνων πολιτών ερμηνεύονταν ως αναπόδραστες συνέπειες της ορθόδοξης πίστης; Αναμφίβολα, μία τέτοια προσέγγιση θα εθεωρείτο παράλογη. Και όμως κάνουμε κάτι ανάλογο, όταν θεωρούμε τις εγκληματικές πράξεις των εν λόγω δραστών στο Παρίσι ως αντίδραση του Ισλάμ στη νεωτερικότητα και την αποικιοκρατία.
Δυστυχώς μετά την 11η Σεπτεμβρίου ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι εκλαμβάνουν ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού αυτού του πλανήτη ως ένα σύνολο ακραιφνώς θρησκευτικών υποκειμένων. Γι’ αυτό και για πολλούς Ελληνες, ο Πακιστανός μετανάστης είναι, κυρίως, μουσουλμάνος είτε προσεύχεται είτε όχι, είτε πιστεύει είτε όχι, και οποιαδήποτε διαφοροποίησή του από την ανελαστική ταυτότητα, που του έχει αποδοθεί, αποτελεί παραδοξότητα. Κάπως έτσι, ο λόγος για τη σύγκρουση των πολιτισμών επανέρχεται συνεχώς στο προσκήνιο – όχι γιατί έχει κάποια λογική βάση, αλλά γιατί εμείς οι ίδιοι έχουμε αναγάγει τις θρησκευτικές ταξινομήσεις σε πρωταρχικές και αναλύουμε τις συμπεριφορές εκατομμυρίων ανθρώπων υπό το πρίσμα της θρησκείας. Απόρροια αυτής της συλλογιστικής είναι και η ιδέα ότι βασική ανάγκη χιλιάδων προσφύγων και μεταναστών της Αθήνας είναι η κατασκευή ενός κρατικού τζαμιού που θα τους προστατέψει από τον ισλαμικό φονταμενταλισμό.
Πώς, όμως, μπορούμε να εξηγήσουμε την ισλαμική τρομοκρατία χωρίς να καταφύγουμε στην απλουστευτική ερμηνεία που υπαγορεύει η επίκληση του θρησκευτικού φονταμενταλισμού; Θα έλεγα μόνο αν συμπεριλάβουμε στην ανάλυσή μας το κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό και γεωπολιτικό της υπόβαθρο και συνειδητοποιήσουμε ότι, στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, η συνεχής αναπαραγωγή συγκεκριμένων εικόνων βίας δίνει μορφή και διέξοδο σε μη μορφοποιημένες ατομικές και συλλογικές ψυχοπαθολογίες.
Είναι επιτακτική ανάγκη αφενός, να αντιταχθούμε στην τρομοκρατία, επαναπροσδιορίζοντας τους όρους ανάλυσής της και αφετέρου, να απομακρυνθούμε συνειδητά από θεολογικές συζητήσεις και θρησκευτικές κατηγοριοποιήσεις. Αρκεί να επιστρέψουμε στα βασικά διδάγματα της κοινωνιολογίας και της ψυχολογίας. Δεν χρειάζεται ούτε να είμαστε ειδικοί ισλαμολόγοι για να εξηγήσουμε τις δολοφονίες στο Παρίσι, ούτε και να απευθυνθούμε σε εκπροσώπους μουσουλμανικών σωματείων για να μας ερμηνεύσουν ορθά το κοράνι. Στο κάτω κάτω, όλα τα ιερά κείμενα επιδέχονται πολλαπλές και αντικρουόμενες αναγνώσεις· απλώς, ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τις διδαχές τους και τις μετασχηματίζουμε σε πράξη διαφέρει από άτομο σε άτομο, από περίοδο σε περίοδο και από κοινωνία σε κοινωνία.
* Ο κ. Δημήτρης Αντωνίου είναι διδάκτωρ Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και επισκέπτης επίκουρος καθηγητής στο Πρόγραμμα Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κολούμπια.