Κατά πάσα πιθανότητα, όλοι οι άνθρωποι του πλανήτη έχουν νιώσει κάποια στιγμή της ζωής τους άγχος, όπως και ένα σαφές συναίσθημα επερχόμενου, παρότι αδιόρατου, κινδύνου. Οι περισσότεροι πιστεύουμε ότι το άγχος πάντα έχει ψυχολογικό αίτιο. Ωστόσο, οι κλινικοί ψυχίατροι γνώριζαν από καιρό ότι πολλοί άνθρωποι βιώνουν άγχος και αγωνία χωρίς να υπάρχει κίνδυνος ή στρεσογόνος παράγοντας, αγνοώντας γιατί νιώθουν έτσι.
Παρά τα πολλά χρόνια ψυχοθεραπείας, πολλοί αδυνατούν να νιώσουν καλύτερα. Μοιάζουν σαν να υποφέρουν από μία ψυχολογική διαταραχή που δεν έχει ωστόσο ψυχολογική προέλευση ή νόημα, παραδοχή η οποία ομολογουμένως θα έμοιαζε αιρετική σε πολλούς ψυχοθεραπευτές και ιδιαίτερα στους ψυχαναλυτές. Οι νεότερες μελέτες εξηγούν εν μέρει γιατί συμβαίνει αυτό. Για πρώτη φορά οι επιστήμονες κατάφεραν να δείξουν ότι μια ποικίλη μορφή γονιδίου στον εγκέφαλο κάνει κάποιους ανθρώπους να νιώθουν λιγότερο άγχος και τους διευκολύνει να λησμονήσουν δυσάρεστα γεγονότα που συχνά προκαλούν φόβο. Η ευτυχής αυτή γενετική μετάλλαξη γεννά υψηλότερα επίπεδα ανανδαμίδης, του λεγόμενου «μορίου της ευτυχίας», η οποία είναι και η φυσική μαριχουάνα στον εγκέφαλό μας. Εν ολίγοις, κάποιοι άνθρωποι έχουν τη φυσική προδιάθεση να νιώθουν λιγότερο άγχος απλώς επειδή έχουν κερδίσει τη γενετική λοταρία και τους έτυχε η συγκεκριμένη γενετική μετάλλαξη η οποία δεν έχει στην πραγματικότητα καμία σχέση με τη δύναμη του χαρακτήρα. Περίπου 20% των Αμερικανών διαθέτουν αυτή τη μετάλλαξη. Οι ίδιοι άνθρωποι έχουν λιγότερες πιθανότητες να αποκτήσουν εθισμό στη μαριχουάνα και πιθανώς σε άλλα ναρκωτικά, επειδή απλούστατα δεν χρειάζονται την καταπραϋντική τους δράση.
Ενας άντρας ασθενής, 40 ετών, ήρθε να με δει επειδή ένιωθε κατάθλιψη και ήταν ληθαργικός.
Μου αποκάλυψε στην πρώτη μας συνάντηση ότι χρησιμοποιούσε ινδική κάνναβη καθημερινά για τα τελευταία 15 χρόνια. Ηταν προφανές ότι είχε αποκοιμίσει τις γνωσιακές του δυνατότητες εξαιτίας της εθιστικής του συμπεριφοράς, η οποία του ανακούφιζε μεν το άγχος, αλλά τον άφηνε ανίκανο προς εργασία. Οταν σταμάτησε τη χρήση ήταν εμφανώς περισσότερο σε εγρήγορση, αλλά ένιωθε και περισσότερο άγχος.
Προφανώς ο άνθρωπος αυτός χρησιμοποιούσε την εθιστική ουσία προκειμένου να διαχειριστεί το χρόνιο άγχος του, το οποίο έμοιαζε ανθεκτικό στην ψυχοθεραπεία. Φυσικά, πολλοί μπορούν να ισχυρισθούν ότι η χρήση της κάνναβης καθιστούσε την ψυχοθεραπεία λιγότερο αποτελεσματική διότι είναι προφανές ότι δεν μπορείς να διαχειριστείς κάποιες ψυχολογικές συγκρούσεις αν δεν αντέχεις να νιώθεις άγχος. Ισως να υπάρχει κάποια αλήθεια σε αυτό, αν και ο ασθενής μου ένιωθε τόσο πολύ άγχος, που ακόμα και η χρήση της κάνναβης δεν μπορούσε να το εκριζώσει. Ωστόσο, υπάρχει και ένας άλλος τρόπος για να διαβάσει κανείς το άγχος και την αγωνία που ένιωθε ο ασθενής. Το σύστημα των ενδοκανναβινοειδών, που ονομάζεται έτσι επειδή το δραστικό φάρμακο είναι η κάνναβη, σχετίζεται στενά με το σύστημα ανανδαμίδης του εγκεφάλου, που είναι και ο στόχος της μαριχουάνας και το οποίο γνωρίζουμε ότι διαδραματίζει ρόλο στην εμφάνιση του άγχους.
Εντοπίζεται σε ολοκληρο το ζωικό βασίλειο, αλλά είναι πολύ σπάνιο να βρεθεί κάποιος «μη άνθρωπος» αρκούντως έξυπνος ή ανόητος ώστε να τρώει με μοναδικό στόχο να διεγείρει τους ίδιους τους υποδοχείς του με κάνναβη.
Λιγότερο επιρρεπείς και στα ναρκωτικά
Το σημαντικότερο κανναβινοειδές που υπάρχει και στον εγκέφαλό μας είναι η ανανδαμίδη, της οποίας το όνομας προέρχεται από το σανσκριτικό «ανάνδα» δηλαδή ευτυχία, γιατί όταν συνδέεται με τους υποδοχείς κανναβινοειδών δρα κατευναστικά.
Ολοι διαθέτουμε το μαγικό αυτό χημικό, αλλά όσοι διαθέτουν και το επίζηλο γονίδιο έχουν υψηλότερες ποσότητες επειδή διαθέτουν μικρότερες συγκεντρώσεις του ενζύμου FAAH, το οποίο απενεργοποιεί την ανανδαμίδη. Πρόκειται για μία μετάλλαξη στο γονίδιο που ευθύνεται για την παραγωγή FAAH και η οποία ενδέχεται να οδηγήσει σε μεγαλύτερες ποσότητες ανανδαμίδης. Οι άνθρωποι που διαθέτουν την ποικίλη μορφή του γονιδίου για το ένζυμο FAAH νιώθουν μικρότερη αγωνία και άγχος και εξ αυτού του λόγου έχουν μικρότερη τάση να χρησιμοποιούν μαριχουάνα. Στην πραγματικότητα νιώθουν μείωση της ευτυχίας τους όταν καπνίζουν την εθιστική ουσία συγκριτικά με όσους διαθέτουν το φυσιολογικό γονίδιο FAAH οι οποίοι, αντιθέτως, βρίσκουν τη δραστηριότητα ευχάριστη.
Οι μελέτες, εξάλλου, υποδεικνύουν ότι αυτοί που δεν διαθέτουν την ποικίλη μορφή του γονιδίου εμφανίζουν περισσότερα συμπτώματα στέρησης όταν σταματούν να χρησιμοποιούν το ναρκωτικό. Ετσι μπροστά μας έχουμε, επιτέλους, το παράδειγμα μιας μετάλλαξης που προσφέρει ένα πολύ ουσιαστικό πλεονέκτημα: λίγο άγχος και προστασία έναντι της εξάρτησης από την κάνναβη, αλλά και άλλα ναρκωτικά.
Μία μελέτη, παραδείγματος χάρη, που πραγματοποιήθηκε σε 2.100 υγιείς εθελοντές έδειξε ότι όσοι διαθέτουν δύο αντίγραφα του μεταλλαγμένου γονιδίου είχαν τα μισά ποσοστά εξάρτησης από την κάνναβη (11%) συγκριτικά με αυτούς που διέθεταν ένα η κανένα μεταλλαγμένο γονίδιο (26%).
Προφανώς, λοιπόν, η αποχή από τα ναρκωτικά ίσως να μην έχει να κάνει με τη δύναμη του χαρακτήρα. Η ύπαρξη της «διπλής δόσης» μιας γενετικής μετάλλαξης μπορεί να σε διευκολύνει σημαντικά στο «να πεις απλά όχι» στα ναρκωτικά.
Ομως τα αποτελέσματα των ερευνών για τα κανναβινοειδή είναι απλώς μέρος όλων αυτών που είδαν πρόσφατα το φως της δημοσιότητας. Παραδείγματος χάρη, υπάρχουν στοιχεία τα οποία υποδεικνύουν ότι μία γενετική μετάλλαξη στο γονίδιο του υποδοχέα οπιοειδών mu, που είναι ο στόχος της μορφίνης και άλλων οπιοειδών φαρμάκων, προστατεύει από την εξάρτηση από τη μορφίνη και άλλες εθιστικές ουσίες.
Πολλοί ειδικοί, ωστόσο, διερωτήθηκαν μήπως η μετάλλαξη στα κανναβινοειδή αντί απλώς να προκαλεί μικρότερο άγχος και εθισμό στη μαριχουάνα, τελικά την προκαλεί;
Για να απαντήσει στο ερώτημα ο δρ Φράνσις Σ. Λι, καθηγητής Ψυχιατρικής και η ερευνήτρια Ιβα Ντίντσεβα, στο Ιατρικό Κολέγιο Βέιλ Κορνέλ, και συνάδελφοί τους από το Πανεπιστήμιο του Κάλγκαρι έλαβαν την ποικίλη μορφή του γονιδίου FAAH και την τοποθέτησαν σε ποντίκια προκειμένου να δουν τη δράση του γονιδίου και να μελετήσουν τις συνέπειές του. Ταυτοχρόνως μελέτησαν μία ομάδα ανθρώπων που διέθεταν την ίδια ποικίλη μορφή του γονιδίου FAAH.
Τα ποντίκια που έλαβαν την ποικίλη μορφή του γονιδίου επιδείκνυαν λιγότερο άγχος και περνούσαν περισσότερη ώρα σε ένα ανοικτό τμήμα του λαβυρίνθου. Κι ακριβώς όπως οι άνθρωποι με το ίδιο γονίδιο, παρουσίασαν μεταβολές στα νευρωνικά κυκλώματα του άγχους και του φόβου. Ειδικότερα, είχαν μεγαλύτερη επαφή ανάμεσα στον προμετωπιαίο φλοιό, το κέντρο ελέγχου του εγκεφάλου και την αμυγδαλή, την εγκεφαλική δομή η οποία διαδραματίζει κομβικό ρόλο στη διαχείριση του φόβου, συγκριτικά πάντα με τα ζώα που είχαν το φυσιολογικό γονίδιο FAAH. Μία καλύτερη σύνδεση των δύο περιοχών του εγκεφάλουέχει ως αποτέλεσμα μικρότερο άγχος και καλύτερο συναισθηματικό έλεγχο.
Μαθαίνουν να μη φοβούνται
Τα πλεονεκτήματα της μετάλλαξης του κανναβινοειδούς είναι πολλά. Οταν ο δρ Λι προκάλεσε φόβο τόσο στα τρωκτικά όσο και στους ανθρώπους εθελοντές, μαθαίνοντάς τους να συνδεέουν ένα ουδέτερο ερέθισμα με ένα «τοξικό», όπως είναι ένας ισχυρός κρότος ή η ηλεκτρική εκκένωση, τότε όλοι όσοι συμμετείχαν στην έρευνα –ασχέτως της γενετικής μετάλλαξης που διέθεταν– έμαθαν εξίσου καλά να αντιδρούν στο επίφοβο ερέθισμα.
Οταν όμως δίδαξε τα ίδια όντα ότι το προηγούμενο επικίνδυνο ερέθισμα είχε γίνει ακίνδυνο σε μία διαδικασία εξουδετέρωσης του φόβου, τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά. Τόσο τα τρωκτικά όσο και οι άνθρωποι που διέθεταν τη μετάλλαξη έδειξαν μεγαλύτερη δυνατότητα εξουδετέρωσης του φόβου, εν ολίγοις έμαθαν ευκολότερα πώς να μη φοβούνται.
Στην πραγματικότητα αυτό δείχνει ότι η φύση μάς έμαθε να είμαστε εν εγρηγόρσει για τον κίνδυνο και όλοι μπορούμε να μάθουμε τις καινούργιες απειλές με την ίδια ευκολία αλλά κάποιοι εξ ημών, όπως π.χ. αυτοί που διαθέτουν τη μετάλλαξη, μαθαίνουν να ξεχνούν τους προηγούμενους κινδύνους πιο εύκολα και έτσι μπορούν να κινούνται στον κόσμο με λιγότερο άγχος.
* Καθηγητής Κλινικής Ψυχιατρικής στο ιατρικό κολέγιο Weill Cornell.