Ελληνες μη Εβραίοι σε ομηρία

Ελληνες μη Εβραίοι σε ομηρία

5' 11" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Η χαρμόσυνη είδηση της επίσημης λήξης του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ευρώπη, πριν από 70 ακριβώς χρόνια, είχε βρει την Ελλάδα ελεύθερη από επταμήνου αλλά πληγωμένη βαρύτατα, μετά και τον εφιάλτη των Δεκεμβριανών.

Εξω από τα ελληνικά σύνορα, κάποιοι άλλοι Ελληνες πληροφορούνταν την άνευ όρων παράδοση της Γερμανίας με δικαιολογημένο ενθουσιασμό: γι’ αυτούς η 8η Μαΐου του 1945 έθετε οριστικό τέλος σε έναν προσωπικό εφιάλτη.

Ταυτόχρονα όμως σηματοδοτούσε και την απαρχή μιας βασανιστικής οδύσσειας επιστροφής. Μιλάμε για τους Ελληνες ομήρους, Εβραίους και μη, που επεβίωσαν των στρατοπέδων συγκέντρωσης.

Τα τελευταία χρόνια, η συστηματική έρευνα έχει φέρει στο φως πληθώρα στοιχείων, χάρη, πρωτίστως, στις προφορικές και γραπτές μαρτυρίες επιζώντων Εβραίων συμπατριωτών μας, που, αφήνοντας πίσω πολλές χιλιάδες νεκρών αδελφών τους, έπαιρναν τον δρόμο της επανόδου σε ένα τόπο αποξενωμένο και σε μια ρημαγμένη, απορφανισμένη ζωή.

Αντίθετα, η αντίστοιχη περιπέτεια των μη Εβραίων Ελλήνων (ο αριθμός τους παραμένει αδιευκρίνιστος και οι εκτιμήσεις διίστανται, ανεβάζοντάς τον ώς τις -πιθανότατα υπερβολικές- 45.000, ενώ αδιευκρίνιστος παραμένει και ο αριθμός των νεκρών, που -πιθανώς κι αυτός καθ’ υπερβολήν- εκτιμάται στις 14.000) αντιμετωπίστηκε μάλλον με λιγότερο ενδιαφέρον και σίγουρα με λιγότερη επιμονή.

Η αναζήτηση σχετικού υλικού από τη γράφουσα κατέληξε στη συγκέντρωση πολλών αυτοτελών εκδόσεων, οι οποίες έκαναν κατά καιρούς την εμφάνισή τους, με πυκνότερη κυκλοφορία στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1940 και από το 2000 έως σήμερα, και πέρασαν στην πλειονότητά τους απαρατήρητες.

Λάθος μέρος – λάθος στιγμή

Πρόκειται για εκτενή αφηγήματα, γεγονός που τα διαφοροποιεί από τις προφορικές μαρτυρίες (εξίσου πολύτιμες για την ιστοριογραφία, αλλά συνήθως στερούμενες λεπτομερειών και αποχρώσεων).

Γράφτηκαν από άνδρες και από -λιγοστές- γυναίκες, άλλοτε στον χρόνο και τον τόπο που διαδραματίστηκαν και άλλοτε στην πατρίδα, πολλά χρόνια αργότερα. Από μάλλον άτεχνες διηγήσεις, ως υψηλής ποιότητας λογοτεχνήματα, όλα αυτά τα βιβλία είναι εξαιρετικά παραστατικά και αντικατοπτρίζουν με ενάργεια την ιδιοσυγκρασία των συγγραφέων τους. Ετσι, ενώ ουσιαστικά η θεματολογία τους είναι στερεότυπη, δεκάδες διαφορετικές ιστορίες και ματιές συνθέτουν μια συνταρακτική, εντυπωσιακά πολύπλευρη συνολική εικόνα.

Οι χωρίς εβραϊκή καταγωγή Ελληνες όμηροι (οι περισσότεροι κάτω των τριάντα χρόνων, συμπεριλαμβανομένων και εφήβων 16-19 ετών), που εστάλησαν εκτός Ελλάδας σε στρατόπεδα και φυλακές, μπορούν να διακριθούν σε αξιωματικούς και των τριών όπλων, σε κατηγορούμενους για αντιστασιακή δράση και για αριστερά/κομμουνιστικά φρονήματα, και στους άτυχους που απλώς βρέθηκαν τη λάθος ώρα σε λάθος μέρος, δηλαδή σε κάποιο από τα μπλόκα που αποτελούσαν συνήθη τακτική των αρχών κατοχής και των Ελλήνων συνεργατών τους.

Διακρίνουμε επίσης τους κρατούμενους των Ιταλών -σε στρατόπεδα της φασιστικής Ιταλίας- και τους κρατούμενους των Γερμανών – σε ναζιστικά στρατόπεδα της Αυστρίας και της Γερμανίας κατά κύριο λόγο, και δευτερευόντως, και σύμφωνα με τις μέχρι τώρα εντοπισμένες μαρτυρίες, της Πολωνίας, της Τσεχίας, της Γαλλίας και της Σερβίας.

Οι ζωές όλων αυτών των ανθρώπων στην τριετία 1942-1945 υπήρξαν εντυπωσιακά -και άλλο τόσο δραματικά- όμοιες, εξαιρουμένων των στρατιωτικών αιχμαλώτων πολέμου, που χάρη στη Συνθήκη της Γενεύης απολάμβαναν μερικά προνόμια και, εν μέρει, των εγκλείστων στα ιταλικά στρατόπεδα, όπου οι συνθήκες υπήρξαν λιγότερο απάνθρωπες.

Για εργασία

Η περίπτωση της Ιταλίας είχε μια ιδιαιτερότητα: μετά τη συνθηκολόγηση της χώρας τον Σεπτέμβριο του 1943, οι τέως εχθροί γίνονται σύμμαχοι, οπότε πολλοί από τους Ελληνες πρώην ομήρους καταφεύγουν στην ύπαιθρο, όπου οι Ιταλοί πολίτες αλλά και οι τοπικές αρχές τους συμπεριφέρονται άψογα, δημιουργώντας φιλίες στενότατες που άντεξαν στον χρόνο.

Η περίπτωση των ναζιστικών στρατοπέδων ήταν διαφορετική: παρότι συλλήψεις και εκτοπίσεις Ελλήνων είχαν ξεκινήσει νωρίτερα, οι μαζικότερες αποστολές ομήρων για καταναγκαστική εργασία πραγματοποιήθηκαν από τα τέλη του 1943 και κυρίως το καλοκαίρι του 1944, καθώς οι τεράστιες ανθρώπινες απώλειες στα πολεμικά μέτωπα είχαν ουσιαστικά αποστερήσει τη Γερμανία από εργατικά χέρια.

Οι κρατούμενοι είναι αναλώσιμοι

Τα εργατικά χέρια λοιπόν ήσαν απαραίτητα για να διατηρούν την πολεμική βιομηχανία της Γερμανίας σε διαρκή λειτουργία, να αποκαθιστούν τις κατεστραμμένες υποδομές, να εξασφαλίζουν την αγροτική παραγωγή.

Από την άλλη, τα γερμανικά στρατόπεδα εργασίας και τα στρατόπεδα εξόντωσης (που αποτελούσαν τον τραγικό εβραϊκό προορισμό) είχαν ένα κοινό σημείο: αν και με διαφορετικό τρόπο, οι κρατούμενοι αντιμετωπίζονταν ως αναλώσιμοι. Αυτή την αντιμετώπιση (ως συμπεριφορά, ως επίδραση, ως τραύμα, ως κίνητρο αντίδρασης και ενδυνάμωσης) φωτίζουν οι συγγραφείς των ιστορημάτων αυτών, που το καθένα τους τεκμηριώνει τα υπόλοιπα.

Στις σελίδες τους τα λένε όλα: μέρα τη μέρα, ώρα την ώρα, περιγράφουν το πολυήμερο μαρτυρικό σιδηροδρομικό ταξίδι, τη διαβίωση στον χώρο των στρατοπέδων, τα σχεδόν υπερρεαλιστικά καθημερινά τεκταινόμενα, την εξοντωτική δουλειά, τη διαρκή πείνα, το αφόρητο κρύο, τις περίπλοκες ανθρώπινες σχέσεις, την εξαθλίωση, την αρρώστια, την αδιάκοπη αναμέτρηση με τον θάνατο, τις αδιάκοπες ψυχικές μεταπτώσεις. Μέρα τη μέρα, ώρα την ώρα παρακολουθούμε την εξέλιξη της νέας ιστορικής πραγματικότητας και της αντιστροφής των όρων: την ατμόσφαιρα του καταρρέοντος Ράιχ, τη φυγή των πανικόβλητων δεσμοφυλάκων, τη φρίκη των πόλεων που φλέγονται σωριασμένες σε ερείπια, τα καραβάνια των Γερμανών και Αυστριακών προσφύγων που εγκαταλείπουν τις εστίες τους.

Από τον Μάρτιο, κυρίως όμως από τον Απρίλιο του 1945 ορισμένα στρατόπεδα εργασίας αρχίζουν να εκκενώνονται και οι κρατούμενοι οδηγούνται από τους Ναζί σε εξαντλητικές πορείες άσκοπης περιπλάνησης. Τα υπόλοιπα στρατόπεδα ελευθερώνονται από τους Συμμάχους σταδιακά, ώς τις 9 Μαΐου.

Απογοητευμένοι από ένα άδικο κράτος

Τα πλήθη των κρατουμένων, μαζί με στρατιές άλλων αμάχων, μετακινούνται ανά την Ευρώπη και αγωνίζονται να φτάσουν στις πατρίδες τους με κάθε δυνατό μέσο, ακολουθώντας τα πιο απίθανα δρομολόγια.

Ανάμεσά τους και χιλιάδες Ελληνες -πρώην- όμηροι, ο επεισοδιακός νόστος των οποίων διήρκεσε από έναν έως οκτώ μήνες και περατώθηκε με μια οδυνηρή διαπίστωση.

Απογοητευμένοι από ένα καχύποπτο και συχνά άδικο κράτος, πτοημένοι βλέποντας συνεργάτες των Γερμανών να κυκλοφορούν όχι μόνο ατιμώρητοι, αλλά και αποκατεστημένοι επαγγελματικά και κοινωνικά, πικραμένοι από την παραγνώριση, ξανάρχισαν τη ζωή τους και παρέδωσαν τα γραπτά τους ως υποθήκη για τις επόμενες γενιές.

Κοινή τους ευχή: ειρήνη και ομοψυχία. Για τους λιγοστούς που βρίσκονται ακόμα ανάμεσά μας και για τους αμέτρητους που δεν ζουν πια, ας είναι αυτές οι αράδες μια ελάχιστη μνεία δικαίωσης.

Ενδεικτικές πηγές

• Γιάννης Σ. Γκούτας, Υπό συνθήκες σκλαβιάς – Το χρονικό μιας ομηρείας. Αθήνα, Ωμέγα, 2005.
• Βάσω Σταματίου, Βαρούμ. Μια Ελληνίδα στο Αουσβιτς. [1997;].
• Ομηρος Πέλλας, Στάλαγκ VI C. Ημερολόγιο της ομηρίας. Τρίτη έκδοση, Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2005.
• Θεόδωρος Κορυφίδης, Αναμνήσεις ενός ημερολογίου. Μακεδονικές Εκδόσεις, 2005.
• Χρήστος Σαμουηλίδης, Στα ναζιστικά στρατόπεδα, Η ομηρία του Νο 114016 KR GEF. Αθήνα, Ιωλκός, 2003.

* Η κ. Αννίτα Π. Παναρέτου είναι συγγραφέας, δρ Φ. Το τελευταίο της βιβλίο, Ψυχής Εγκώμιον, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις της Εστίας.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή