Η πρώτη τηλεφωνική συνομιλία κράτησε δύο κουβέντες. «Πόσο θα με πληρώσετε για να σας απαντήσω;», ρώτησε ένας άντρας στην ερευνήτρια εταιρείας δημοσκοπήσεων που μόλις τον είχε καλέσει. «Αυτό δεν προβλέπεται, κύριε», του απάντησε εκείνη προτού της κλείσει το ακουστικό. Σε άλλη απόπειρα η ερευνήτρια δεν στάθηκε περισσότερο τυχερή. Ο 74χρονος συνομιλητής της δεν πειθαρχούσε σε μονολεκτικές απαντήσεις. Επανέλαβε τρεις φορές ότι είναι «παλιός», «γεννημένος στην Κατοχή». «Είμαι και παλιός κομματάρχης εδώ στο χωριό», τόνισε για να προσθέσει αναφερόμενος στους πολιτικούς αρχηγούς των κομμάτων: «Κοίταξε να δεις, όλοι είναι του διαβόλου». Κουρασμένη η ερευνήτρια από τις περιττές πληροφορίες, προσπάθησε ευγενικά να τον επαναφέρει στην τάξη. «Εχουν πολύ ενδιαφέρον όσα λέτε, αλλά δεν μπορώ να τα σημειώσω. Σας παρακαλώ, απαντάτε μονολεκτικά», είπε. Το ερώτημα ήταν –φαινομενικά– απλό: τι θα ήταν πιο ωφέλιμο για τη χώρα, η αυτοδυναμία του πρώτου κόμματος ή μια κυβέρνηση συνεργασίας;
Αυτές ήταν δύο από τις συνολικά 20 κλήσεις που άκουσε η «Κ» στα γραφεία εταιρείας δημοσκοπήσεων στην Αττική. Οι υπεύθυνοι δέχθηκαν να μας φιλοξενήσουν την περασμένη Τετάρτη για δύο ώρες στις εγκαταστάσεις τους. Μας επέτρεψαν μέσω του συστήματος συνακρόασης –που χρησιμοποιείται από τους επόπτες για να ελέγχεται η εγκυρότητα της διαδικασίας– να παρακολουθήσουμε πώς γεννιέται μια δημοσκόπηση.
Αν και οι συνακροάσεις που πραγματοποιήσαμε δεν αποτελούν στατιστικό δεδομένο, στις 12 γυναίκες και τους 8 άνδρες που ακούσαμε, από τον μεγαλύτερο σε ηλικία (89 ετών) μέχρι και τον νεότερο (32 ετών), κοινή συνισταμένη των απαντήσεών τους ήταν η κόπωση. Φαινόταν στις παύσεις τους, στον δισταγμό τους, στην ανάγκη ορισμένων να παρατείνουν την κλήση ακόμη κι όταν είχε συμπληρωθεί το ερωτηματολόγιο για να εκφράσουν την απογοήτευσή τους για τα κόμματα. «Τον έχουμε δοκιμάσει και αυτόν», είπε μια γυναίκα για πολιτικό αρχηγό. «Ολο φρου φρου κι αρώματα ήταν και από πράξεις τίποτα».
Πρωτόκολλα επικοινωνίας
Οι 30 ερευνητές που πραγματοποιούσαν τη δημοσκόπηση στην πολύβουη αίθουσα ήταν κυρίως φοιτητές και στην πλειονότητά τους γυναίκες. «Συνήθως οι ερευνήτριες συμπληρώνουν περισσότερα ερωτηματολόγια απ’ ό,τι οι άνδρες συνάδελφοί τους», είπε στην «Κ» στέλεχος της εταιρείας δημοσκοπήσεων. Οι ερευνητές περνούν από ειδική εκπαίδευση και οφείλουν να ακολουθούν συγκεκριμένο πρωτόκολλο επικοινωνίας. «Είναι τόσο λεπτομερείς οι οδηγίες που δίνονται, που δεν έχουν περιθώριο να παρεκκλίνουν», λέει ο πολιτικός αναλυτής Γιώργος Σεφερτζής. «Μπαίνεις σε ένα νοικοκυριό απρόσκλητος και πρέπει να έχεις τη διακριτικότητα και την υπομονή για να συναινέσει ο ερωτώμενος και να απαντήσει», λέει στέλεχος εταιρείας δημοσκοπήσεων.
Στον υπολογιστή που έχουμε μπροστά μας βλέπουμε τις ερωτήσεις που κάνει ο ερευνητής καθώς συνομιλεί με κάποιον πολίτη. Οι λέξεις στον πυρήνα κάθε ερώτησης είναι χρωματισμένες κόκκινες. Αλλού δίνονται οδηγίες προς τους ερευνητές για να μην ξεχαστούν και επηρεάσουν τον ερωτώμενο. Οπως στην ερώτηση για την πρόθεση ψήφου που ακολουθείται από την υποσημείωση: «ΠΡΟΣΟΧΗ!! Δεν διαβάζουμε τα κόμματα».
Ανάλογα με τη φύση της δημοσκόπησης, οι ερευνητές πληρώνονται είτε με την ώρα είτε με το κομμάτι, δηλαδή τον αριθμό των ερωτηματολογίων που θα συμπληρώσουν. Εφόσον όλα κυλήσουν ομαλά και ανάλογα με το ερωτηματολόγιο η συνομιλία δεν ξεπερνάει τα πέντε λεπτά. Συνήθως στα δέκα λεπτά ο ερωτώμενος αρχίζει να κουράζεται, ενώ στα 20 λεπτά θεωρείται ότι χάνει τη δυνατότητα συγκέντρωσης και παρακολούθησης των ερωτήσεων.
Ο θυμός και τα απρόοπτα
Την περίοδο προ του δημοψηφίσματος, ως αναλυτής και σχεδιαστής ερωτηματολογίων, ο κ. Σεφερτζής είχε παρακολουθήσει τη διεξαγωγή δημοσκοπήσεων μέσω συνακρόασης, όπως έκανε και η «Κ». «Τότε ήταν σχεδόν παραληρηματική η κατάσταση στην οποία βρισκόταν μέρος του εκλογικού σώματος», λέει. «Αντί να χρησιμοποιούνται οι συνεντεύξεις ως εργαλείο ανίχνευσης τάσεων, αντιμετωπίζονταν από τους ψηφοφόρους ως μέσα εκτόνωσης». Στα ακραία παραδείγματα που είχε παρατηρήσει τότε, κάποιοι ερωτώμενοι καθύβριζαν τους ερευνητές. Αυτός ο θυμός είναι, όπως παρατηρεί ο κ. Σεφερτζής, κακός σύμμαχος για την ειλικρίνεια του ερωτώμενου.
Στις κλήσεις που άκουσε η «Κ» δεν υπήρχαν αντίστοιχες εκρήξεις. Δεν έλειψαν, όμως, τα απρόοπτα. Μια ερωτώμενη υποστήριξε ότι γνωρίζει προσωπικά τον αρχηγό ενός κόμματος, θεωρώντας ότι προσδίδει κύρος στις απαντήσεις της. Αλλος, μπερδεμένος από τις πολιτικές εξελίξεις, δεν ήξερε σε ποιο ιδεολογικό φάσμα ανήκει (Αριστερά, Κέντρο, Δεξιά). Μία γυναίκα, φανερά αγχωμένη, δυσκολευόταν να πει εάν κρίνει θετικά ή αρνητικά τους πολιτικούς αρχηγούς. Στην τελευταία συνομιλία που ακούσαμε, όσο κυλούσε ο χρόνος η ερωτώμενη έμοιαζε όλο και πιο καχύποπτη. «Φτάνει, ήρθε ένας επισκέπτης, πρέπει να κλείσω», είπε στον ερευνητή όταν εκείνος ρώτησε ποιο ήταν το κόμμα που ψήφισε στις προηγούμενες εθνικές εκλογές.
«Το πιο λεπτό σημείο στη διαδικασία έχει να κάνει με την παρέμβαση του συνεντευκτή. Από την προσπάθειά του να βοηθήσει τον ερωτώμενο όταν δεν καταλαβαίνει μια διατύπωση, μπορεί άθελά του να κατευθύνει την απάντηση», λέει ο Γιάννης Κωνσταντινίδης, επίκουρος καθηγητής Μεθοδολογίας Πολιτικής Ερευνας και Πολιτικής Συμπεριφοράς στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.
Οπως εξηγεί ο ίδιος, οι διαφορές που παρατηρούνται κατά καιρούς μεταξύ των αποτελεσμάτων εταιρειών δημοσκοπήσεων μπορεί να οφείλονται ακόμη και στη διατύπωση της ερώτησης. «Μπορεί να είναι θέμα μεθοδολογίας», λέει ο κ. Κωνσταντινίδης. «Είναι διαφορετικό, για παράδειγμα, να ρωτήσεις “πρέπει να γυρίσουμε στη δραχμή ή όχι;” από το να πεις “να μείνουμε στο ευρώ ή όχι;”».
Σε κάποιες περιπτώσεις και στην Ελλάδα χρησιμοποιείται για δημοσκοπήσεις ηχογραφημένο μήνυμα χωρίς την παρέμβαση ερευνητή- τηλεφωνητή. Ο ερωτώμενος δίνει τις απαντήσεις του πατώντας πλήκτρα του τηλεφώνου.
Η επιλογή του δείγματος
Αρκετές εταιρείες αντιμετωπίζουν τα τελευταία χρόνια δυσκολίες με την επικαιροποίηση των τηλεφωνικών αριθμών, γεγονός που καθυστερεί και τη διαδικασία της έρευνας. Κάποιοι αριθμοί δεν λειτουργούν είτε καταλήγουν σε φαξ. Συνήθως χρησιμοποιούνται γεννήτριες τυχαίων αριθμών για τις κλήσεις.
Τα τηλεφωνήματα γίνονται συνήθως σε δύο βάρδιες. Η πρωινή διαρκεί από τις 09.45 έως τις 14.30 –ή 15.00 στην Αττική– και η απογευματινή από τις 17.00 έως τις 21.00. Κάποιες εταιρείες τηλεφωνούν και τα Σαββατοκύριακα. Σε κάθε βάρδια οι τηλεφωνητές δικαιούνται διαλείμματα λίγων λεπτών. Μία ακόμη δυσκολία, όπως λέει στέλεχος εταιρείας, είναι να βρεθούν άντρες ερωτώμενοι. Τις περισσότερες φορές θα σηκώσει το σταθερό τηλέφωνο γυναίκα.
