Η ανάλυση των επίσημων στοιχείων για το χρέος δείχνει πού πραγματικά βρισκόμαστε και τις επιπτώσεις σημαντικών αποφάσεων της εκάστοτε κυβέρνησης. Ο δημόσιος διάλογος γίνεται επί τη βάσει του «ονομαστικού» χρέους – του συνόλου των δανειακών υποχρεώσεων κάθε μορφής (δάνεια, ομόλογα, έντοκα γραμμάτια, repos). Στο διάγραμμα παρατίθεται η εξέλιξή του από τον Σεπτέμβριο 2012. Μετά την πρώτη ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών (Ιούνιος 2013) το ονομαστικό χρέος ήταν σχεδόν σταθερό, λίγο πάνω από 320 δισ. Η κυβέρνηση Σαμαρά-Βενιζέλου παρέδωσε στην κυβέρνηση Τσίπρα-Καμμένου ονομαστικό χρέος 324 δισ. Σήμερα (30 Ιουνίου 2016) το ονομαστικό χρέος είναι 28 δισ. Πλην όμως, το ΤΧΣ είχε ως «μαξιλάρι» για τις τράπεζες ποσό 11 δισ., το οποίο αναγκάσθηκε να επιστρέψει η ελληνική κυβέρνηση με την απόφαση της 20ής Φεβρουαρίου 2015. Η επιστροφή του «μαξιλαριού» φαίνεται στο διάγραμμα ως απότομη μείωση του χρέους – παρά το ότι ήταν δημοσιονομικά ουδέτερη μιας και ήταν δάνειο που δεν είχε χρησιμοποιηθεί. Στους 18 μήνες διακυβέρνησης Τσίπρα, το πραγματικό χρέος αυξήθηκε κατά 15 δισ. ή 8,6% του ΑΕΠ. Οι επιπτώσεις της διαπραγμάτευσης Βαρουφάκη-Τσίπρα εγγράφονται με κάποια καθυστέρηση.
Το ονομαστικό χρέος όμως δεν δίνει την πραγματική κατάσταση των δημοσιονομικών. Οπως στην περίπτωση του «μαξιλαριού» του ΤΧΣ που τα 11 δισ. δεν ήταν πραγματικά χρέος για την κυβέρνηση Σαμαρά, τα διαθέσιμα του Δημοσίου και το Ταμείο Εξυπηρέτησης του Χρέους μειώνουν τις πραγματικές υποχρεώσεις της κυβέρνησης. Παραδείγματος χάριν, την 30ή Ιουνίου 2015 τα διαθέσιμα του Δημοσίου ήταν μόλις 77 εκατ., ποσό που δεν επαρκούσε ούτε για μία ημέρα λειτουργίας του κράτους – ο ΥΠΟΙΚ έξυνε τον πάτο του βαρελιού για να πληρώσει χρεολύσια και δόσεις δανείων. Αντιστοίχως, υπάρχουν υποχρεώσεις του Δημοσίου οι οποίες πρακτικώς στο σύνολό τους μετατρέπονται σταδιακώς σε χρέος – οι εγγυήσεις του Δημοσίου. Δάνεια με εγγύηση του Δημοσίου (ΟΤΑ, ΟΣΕ, κ.λπ.) δεν εξυπηρετούνται και οι εγγυήσεις καταπίπτουν. Είναι εμφανές πως οι θεσμοί έχουν ως προτεραιότητα τη μείωση των εγγυήσεων – από 20 δισ. τον Σεπτέμβριο 2012 (σχεδόν 25 δισ. το 2010) έχουν μειωθεί στα 14 δισ. σήμερα. Οι «καθαρές» υποχρεώσεις του Δημοσίου είναι λοιπόν [χρέος + εγγυήσεις]- [διαθέσιμα + ταμείο χρέους + μαξιλάρια]. Στο διάγραμμα, η καμπύλη «Υποχρεώσεις» είναι ομαλότερη. Για να έχουμε αίσθηση των μεγεθών, ενώ το χρέος είναι σήμερα 328 δισ., οι πραγματικές υποχρεώσεις της χώρας είναι 334 δισ. – η κυβέρνηση Σαμαρά είχε παραδώσει 327 δισ.
Η μακροχρόνια εικόνα του χρέους είναι διαφορετική – κυρίως από τη συμμετοχή του Δημοσίου στις τράπεζες. Τον Ιούλιο 2012 μπήκαν «έναντι» 18 δισ. και συνολικά 25 δισ. (Ιούνιος 2013) με την ολοκλήρωση της πρώτης ανακεφαλαιοποίησης. Τα χρήματα αυτά ήταν «προσωρινό» χρέος, μιας και το 2018 επρόκειτο να ολοκληρωθεί ο κύκλος της ιδιωτικοποίησης. Μέχρι το καλοκαίρι 2014 η χρηματιστηριακή αξία της συμμετοχής του Δημοσίου στις τράπεζες ήταν περί τα 25 δισ. Αντιστοίχως, η συμμετοχή του Δημοσίου στην τρίτη ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών είναι ανακτήσιμη – λίγο περισσότερο από 6 δισ. Υποθέτοντας πως το σύνολο της συμμετοχής είναι ανακτήσιμο, το «μακροπρόθεσμο» χρέος είναι σήμερα 328 δισ. – η κυβέρνηση Τσίπρα-Καμμένου παρέλαβε «μακροπρόθεσμο» χρέος 302 δισ. Η δραματική αύξηση του μακροπρόθεσμου χρέους φαίνεται στο διάγραμμα ως άλμα που οφείλεται στον πρακτικώς μηδενισμό της αξίας της συμμετοχής του Δημοσίου στις τράπεζες και στην ένεση των 6 δισ. κατά την τελευταία ανακεφαλαιοποίηση. Το μακροπρόθεσμο χρέος είναι ιδιαίτερα σημαντική παράμετρος σε όποια ανάλυση βιωσιμότητας χρέους.
Η εικόνα που διαγράφεται από την ανάλυση των λεπτομερειών του χρέους είναι βέβαιο ότι θα χειροτερέψει. Τα στοιχεία αφορούν χρονική στιγμή που μόλις έχει γίνει η εκταμίευση της δόσης μετά την αξιολόγηση.
Οποιο ποσόν οδεύσει προς κάλυψη ληξιπρόθεσμων οφειλών του Δημοσίου θα εγγραφεί ως νέο χρέος, όπως και οι πληρωμές τόκων – οι πληρωμές χρεολυσίων με δάνεια δεν αυξάνουν το χρέος. Επίσης, δεν έχει ακόμη αποκατασταθεί ο λογαριασμός ΔΝΤ στην ΤτΕ (περίπου 720 εκατ. «έλλειμμα»), παρά το ότι το σχετικό ποσόν έχει καταβληθεί με τη δόση Σεπτεμβρίου 2015.
Μέχρι 30 Ιουνίου 2016, η διαπραγμάτευση του 2015 και η διαχείριση Τσίπρα έχουν επιβαρύνει το ονομαστικό χρέος κατά 15 δισ. και το μακροπρόθεσμο χρέος κατά 26 δισ. Οι επιπτώσεις καταγράφονται με καθυστέρηση, δεν είναι δυνατή η αποφυγή τους.
Στα παραπάνω δεν έχουν συμπεριληφθεί οι ληξιπρόθεσμες υποχρεώσεις του Δημοσίου, εκτιμώμενες περισσότερο από 7 δισ. – αύξηση περίπου 3,5 δισ. από τον Δεκέμβριο 2014. Χαρακτηριστικό της διαχείρισης Τσίπρα είναι επίσης η αύξηση του «υποχρεωτικού» δανεισμού από τους φορείς του ευρύτερου Δημοσίου μέσω repos, από 8,6 δισ. σε 12,1 δισ. Δηλαδή, πέραν των δανείων από τους θεσμούς, ο διαχειριστής Τσίπρας χρειάσθηκε περίπου άλλα 7 δισ. (3,5 δισ. πρόσθετα ληξιπρόθεσμα που δεν καταγράφονται ακόμη και 3,5 δισ. σε repos). Η εικόνα είναι ζοφερή. Το ονομαστικό χρέος έχει φθάσει πια το 187% του ΑΕΠ, ίσο με το μακροπρόθεσμο χρέος. Δεδομένου ότι έχει αποκλεισθεί η ονομαστική μείωση του χρέους, οι αποκρατικοποιήσεις και η ανάκτηση κεφαλαίων από τις τράπεζες είναι πια τα μόνα εργαλεία για τη βελτίωση της εικόνας – και τα υψηλά πρωτογενή πλεονάσματα βέβαια, τα οποία όμως η κυβέρνηση επιδιώκει να αποφύγει. Η διαχείριση του χρέους έχει τα χαρακτηριστικά μετάθεσης των προβλημάτων σε επόμενες γενεές. Ισως θυμούνται πολλοί τη φιλολογία Τσίπρα περί «αποικίας χρέους» – ακριβώς αυτό.
*Ο Γιώργος Προκοπάκης είναι σύμβουλος επιχειρήσεων.