Η Ευρωπαϊκή «Αρχιτεκτονική Ασφαλείας», δηλαδή το πλέγμα διεθνών θεσμών, συμφωνιών αφοπλισμού, ελέγχου των εξοπλισμών και μέτρων οικοδόμησης εμπιστοσύνης, που δημιουργήθηκε κατά κύριο λόγο τη δεκαετία του 1990 και αποτέλεσε ένα παράδειγμα προς μίμηση και για άλλες περιοχές υψηλής έντασης στην υφήλιο, βρίσκεται εδώ και καιρό σε αρκετά κακή κατάσταση. Η πολυετής αντιπαράθεση Δύσης και Ρωσίας, με αποκορύφωμα την ουκρανική κρίση, έχει οδηγήσει στην απονεύρωση ή και μη εφαρμογή συμφωνιών, όπως αυτή για τις Συμβατικές Δυνάμεις στην Ευρώπη (CFE) και την ανησυχητική αύξηση της έντασης στις περιοχές όπου η E.E. και το ΝΑΤΟ εφάπτονται του πρώην σοβιετικού χώρου.
Η εξελισσόμενη κρίση στην Ουκρανία, μια χώρα με σοβαρά προβλήματα οικονομικών ανισοτήτων, διαφθοράς, δημοκρατικού ελλείμματος, αλλά και λίαν υψηλής γεωστρατηγικής σημασίας (ιδιαίτερα για τη Ρωσία), αποδεικνύει για ακόμη μια φορά ότι ευρωπαϊκές χώρες, ΗΠΑ και Ρωσία αντιμετωπίζουν σοβαρές δυσκολίες στο να ξεπεράσουν στερεότυπα και (ψυχροπολεμικές) αντιλήψεις του παρελθόντος και να οικοδομήσουν μια εταιρική σχέση με βάση τα συμφέροντα και τις στρατηγικές επιδιώξεις του παρόντος και του μέλλοντος.
Εκτός από την εξελισσόμενη κρίση στην ανατολική «γειτονιά» της Ευρώπης, στον Νότο της Μεσογείου η κατάσταση είναι ουσιαστικά εκτός ελέγχου. Η Λιβύη, στη δίνη του εμφυλίου πολέμου και έχοντας παύσει να έχει λειτουργική κυβέρνηση, έχει μετατραπεί σε αποτυχημένο κράτος και πηγή εξαγωγής αστάθειας προς κάθε κατεύθυνση (λόγω και των παραδοσιακών διόδων επικοινωνίας με την Υποσαχαρική Αφρική).
Σημαντικό πρόβλημα έχει ανακύψει, εσχάτως, με τις ροές προσφύγων και μεταναστών, είτε με προέλευση τη Λιβύη είτε διά μέσου αυτής. Οι πολιτικές εξελίξεις στην Αίγυπτο προκαλούν προβληματισμό και ανησυχία για το ενδεχόμενο αύξησης της πόλωσης και επανάληψης των εσωτερικών συγκρούσεων. Η κύρια πηγή ανησυχίας, βεβαίως, παραμένει η εμφύλια σύγκρουση στη Συρία, η οποία απειλεί να αποσταθεροποιήσει την Ευρώπη μέσω των προσφυγικών ροών, αλλά και της ισλαμικής τρομοκρατίας, ενώ δεν μπορεί να αποκλειστεί ακόμη και η αλλαγή συνόρων στην Ανατολική Μεσόγειο. Συγκριτικά καλύτερη είναι η κατάσταση στα Βαλκάνια, που έχει πάψει να αποτελεί την «πυριτιδαποθήκη» της Ευρώπης, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι έχουν εκλείψει οι διενέξεις και οι εστίες έντασης.
Επιπλέον, οι ευρωπαϊκοί και ευρωατλαντικοί θεσμοί ασφαλείας βρίσκονται αντιμέτωποι με μια σειρά «ασύμμετρων απειλών», όπως η κλιματική αλλαγή, η ισλαμική τρομοκρατία, η θαλάσσια ασφάλεια και η πειρατεία, ο υβριδικός πόλεμος, η ενεργειακή ασφάλεια, ο κυβερνοπόλεμος και οι προσφυγικές-μεταναστευτικές ροές από τον Νότο.
Η νέα Στρατηγική Παγκόσμιας Ασφάλειας της Ε.Ε. τονίζει την ανάγκη ενίσχυσης της εσωτερικής ασφάλειας των χωρών-μελών της Ενωσης, αλλά και σταθεροποίησης του εξωτερικού περιβάλλοντος στα νότια και ανατολικά σύνορα, με την ανάληψη ενεργότερου ευρωπαϊκού ρόλου και πρωτοβουλιών. Το εν λόγω κείμενο, καλογραμμένο και ασφαλώς χρήσιμο, αποτελεί προς το παρόν ένα ευχολόγιο, ιδιαίτερα στη συγκεκριμένη συγκυρία όπου είναι διάχυτη η αβεβαιότητα λόγω Brexit, ενώ παράλληλα είναι εμφανής η ευρωπαϊκή αδυναμία στον στρατιωτικό τομέα και στη χάραξη κοινής εξωτερικής πολιτικής. Οι χώρες-μέλη της Ε.Ε. ανησυχούν για την ισλαμική τρομοκρατία και ριζοσπαστικοποίηση, συμφωνούν στην ανάγκη ελέγχου και φύλαξης των εξωτερικών συνόρων, αλλά διαφωνούν έντονα στον τρόπο διαχείρισης προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών. Εν ολίγοις, η Ε.Ε. παρουσιάζει μια εικόνα μειωμένης συνοχής, συρρικνούμενου διεθνούς ρόλου και αβέβαιου μέλλοντος.
Στη σύνοδο κορυφής του ΝΑΤΟ στη Βαρσοβία επικυρώθηκε η απόφαση για αύξηση της στρατιωτικής παρουσίας της Συμμαχίας στην Ανατολική Ευρώπη ως αντίδραση στη ρωσική επιθετικότητα και υπήρξε συμφωνία ως προς την ανάγκη αυξημένης αποτρεπτικής ικανότητας έναντι της Ρωσίας. Η υλοποίηση, ωστόσο, των αποφάσεων όσον αφορά στην ισορροπία μεταξύ πρόκλησης και αποτροπής, καθώς και μεταξύ νατοϊκού ρόλου στην ανατολική και νότια πτέρυγα της Συμμαχίας δεν θα είναι εύκολη υπόθεση. Σε αυτή την εικόνα προκλήσεων ασφαλείας, ρευστότητας και αβεβαιότητας που σκιαγραφήσαμε, θα πρέπει να προστεθεί η προσωπικότητα του νέου Αμερικανού προέδρου και ο ρόλος των ΗΠΑ σε θέματα ευρωπαϊκής ασφάλειας, καθώς και η αυξανόμενη δυσκολία πρόβλεψης και η αίσθηση αφερεγγυότητας της Τουρκίας.
Τις απειλές και τα διλήμματα για την ευρωπαϊκή ασφάλεια, καθώς και τις προκλήσεις και ευκαιρίες για την Ελλάδα θα προσπαθήσει να διερευνήσει η σειρά ειδικών φακέλων που θα παρουσιάσουν στο επόμενο διάστημα το Ελληνικό Ιδρυμα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ) και η «Καθημερινή».
*Ο κ. Θάνος Π. Ντόκος είναι γενικός διευθυντής στο ΕΛΙΑΜΕΠ.
• Οι απόψεις του κ. Θρασύβουλου Σταματόπουλου, πρέσβη ε.τ., πρώην βοηθού Γ.Γ. του ΝΑΤΟ, θα δημοσιευθούν στο φύλλο της Τρίτης.