Ο «εσωτερικός πανεπιστημιακός νόμος» (συμφερόντων και ισορροπιών), που σύμφωνα με τον καθηγητή, πρώην υπουργό και φίλο, κ. Ιωάννη Πανούση, υπερίσχυσε του νόμου-πλαισίου της πολιτείας, απέδωσε το προδιαγεγραμμένο αποτέλεσμα μιας νομοθετικής προσπάθειας που σχεδιάστηκε να αντιμετωπίσει στατικά ένα τόσο δυναμικό πρόβλημα όπως αυτό της ανώτατης παιδείας, παρά τις όποιες καλές προθέσεις των συντακτών του.
Μάταιες οι προσπάθειες πολλών πανεπιστημιακών εκείνη την περίοδο να επιχειρηματολογήσουν υπέρ της ανάγκης δραστικών μεταρρυθμίσεων με την εισαγωγή ενός δυναμικού νομοθετικού πλαισίου. Σε ομιλία μου την περίοδο εκείνη, που δημοσιεύθηκε στην «Καθημερινή» την 21η και την 28η Μαρτίου του 1982, σημείωνα: «Οχι μόνο τα εφτά χρόνια της προηγούμενης κυβέρνησης, αλλά και τα εφτά χρόνια αυτής και τα εφτά της επόμενης, κατά τη γνώμη μου, δεν είναι αρκετά να λύσουν στατικά ένα τόσο δυναμικό πρόβλημα. Καμία κυβέρνηση, όσο καλή διάθεση και αν έχει, δεν θα μπορέσει να λύσει το πρόβλημα νομοθετικά. Γιατί ο θεσμός της εκπαίδευσης και ιδιαίτερα της ανώτατης, ταυτίζεται με αυτόν της ελεύθερης σκέψης, και όταν η ελευθερία αυτή “καλουπώνεται”, δεν εξυπηρετεί τον άνθρωπο και το κοινωνικό σύνολο, αλλά απλώς μερικά συμφέροντα. Η έννοια του πανεπιστημιακού θεσμού βρίσκεται σε διαρκή εξέλιξη. Η τροφή και το οξυγόνο του είναι η ελευθερία της σκέψης και η ευελιξία, και όλοι οι λεπτομερείς νόμοι-πλαίσια της πολιτείας, όσο καλοπροαίρετοι και να είναι, αποτελούν ανασταλτικό παράγοντα στην εξέλιξή του. Μα το πανεπιστήμιο είναι της πολιτείας, θα μπορούσε κάποιος να αντιτάξει. Περί αυτού ο λόγος. Εχει κάθε συμφέρον η πολιτεία ν’ αφήσει το πανεπιστήμιο ελεύθερο να γίνει ο ήλιος της και όχι μόνο ο καθρέφτης της».
Με κατοχυρωμένη την αυτοτέλεια των πανεπιστημίων και στο πριν από τον νόμο-πλαίσιο εκπαιδευτικό σύστημα, η πολιτεία είχε εκχωρήσει τη διαχείριση των ΑΕΙ στην ανώτατη βαθμίδα των εργαζομένων σε αυτά, στους τακτικούς καθηγητές τους. Με τον νόμο-πλαίσιο 1268/1982, η πολιτεία, υπό την πίεση των άλλων κοινωνικών ομάδων (φοιτητές, επιστημονικό και διοικητικό προσωπικό) που απαρτίζουν το πανεπιστήμιο, εκχώρησε σε αυτές ισότιμη εκπροσώπηση με αυτήν των διδασκόντων στη διαχείριση του πανεπιστημίου. Η πολιτεία, η ιδιοκτήτρια των ΑΕΙ, επέλεξε να μην εκπροσωπείται μέσω ενός διοικητικού ή εποπτικού συμβουλίου στο κάθε ΑΕΙ, αλλά να τα ελέγχει ασφυκτικά εξ αποστάσεως από το υπουργείο Παιδείας, επιδιώκοντας την ομοιομορφία και αποθαρρύνοντας τη διαφορετικότητα.
Εχουμε το οξύμωρο όπου ο ιδιοκτήτης (η πολιτεία) έχει εκχωρήσει τη διαχείριση των μονάδων παραγωγής και μετάδοσης γνώσης στους εργαζόμενους σε αυτές (διδάσκοντες) και στους εκπροσώπους των καταναλωτών αυτής (φοιτητές). Δεν πρέπει λοιπόν να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι «ο εσωτερικός πανεπιστημιακός νόμος» συμφερόντων και ισορροπιών υπερίσχυσε του 1268/1982, γιατί απλά ήταν ένας κακοσχεδιασμένος νόμος. Μια παγκόσμια (ατυχής βέβαια για τη χώρα μας) πρωτοτυπία, που –σε αντίθεση με τα εκπαιδευτικά συστήματα του εξωτερικού, όπου πολλοί από τους διδάσκοντες στα ελληνικά πανεπιστήμια έχουν διαπρέψει και ένας μεγάλος αριθμός Ελλήνων φοιτητών ανταγωνίζονται επιτυχώς τους ξένους συναδέλφους τους– όχι μόνο αδυνατεί να βελτιώσει τις δυνατότητές τους, αλλά τους προτρέπει και σε ανοίκειες συμπεριφορές για τον χώρο του πανεπιστημίου, μετατρέποντας τη δίψα για άμιλλα και αριστεία σε βόλεμα και «συνενοχή».
Προσωπικά, έχω καταλήξει ότι η δυστυχία δεν είναι το να είσαι Ελληνας, αλλά ότι το σύστημα εν γένει, και τα υποσυστήματα όπου δραστηριοποιούμεθα στην Ελλάδα δεν είναι ικανά να ξεδιπλώσουν ό,τι καλύτερο έχουμε μέσα μας. Στις χώρες με πετυχημένα συστήματα ανώτατης εκπαίδευσης, τα πανεπιστήμια έχουν πραγματική διοικητική αυτονομία. Εποπτεύονται από την πολιτεία μέσω διοικητικών (εποπτικών) συμβουλίων που απαρτίζονται από επιφανή μέλη της κοινωνίας. Ο ρόλος του υπουργείου Παιδείας περιορίζεται στην παροχή μέρους των απαραίτητων πόρων, στον καθορισμό ποιοτικών και ποσοτικών στόχων και στην περιοδική αξιολόγησή τους.
* Ο κ. Τάκης Αθανασόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Πειραιώς, πρόεδρος της ΑΓΕΤ Ηρακλής και πρόεδρος του ΙΟΒΕ.