ΚΑΣΕΛ – ΑΠΟΣΤΟΛΗ. Περνώντας την πύλη του θρυλικού μουσείου Fridericianum, έδρας της διεθνούς έκθεσης μοντέρνας τέχνης documenta, η μυρωδιά των φρεσκοβαμμένων τοίχων και τα συνεργεία με τους τεχνίτες μαρτυρούν την προετοιμασία των χώρων για να υποδεχτούν τα επιλεγμένα έργα της συλλογής του ΕΜΣΤ. «Το κουτσό» του Βλάσση Κανιάρη και το έργο της Μπίας Ντάβου από τη σειρά των «Ιστίων» είναι από τα πρώτα της ελληνικής συλλογής που κατέφθασαν στο Κάσελ της Γερμανίας, εκεί όπου σε λίγο καιρό θα μετατοπιστεί η προσοχή της documenta 14. Στη μικρή πόλη των 200.000 κατοίκων, τα μουσεία και οι χώροι που θα φιλοξενήσουν την documenta 14, όπως η Neue Galerie και το μουσείο των αδελφών Γκριμ, έχουν αδειάσει και περιμένουν τα έργα και τις δράσεις της έκθεσης. Το ερώτημα «Μαθαίνοντας από την Αθήνα» θα τεθεί και στο Κάσελ, και θα έχουν ενδιαφέρον τα συμπεράσματα που θα προκύψουν από την έκθεση στη γερμανική πόλη. «H documenta 14 δεν είναι μια διπλωματική αποστολή για να “επιδιορθώσει” τις σχέσεις της Αθήνας και της Γερμανίας. Είναι εκεί για να θέσει τα δύσκολα και ορισμένες φορές επίπονα ερωτήματα, όπως γιατί είναι προβληματικές αυτές οι σχέσεις. Γιατί η documenta θεωρείται γερμανικός θεσμός; Τι συμβαίνει όταν βάζεις ένα γερμανικό πολιτιστικό σύμβολο σε ένα αβέβαιο πλαίσιο; Οταν ο κόσμος δει τις ευρύτερες ιστορικές αναφορές, θα έχει τη μεγαλύτερη εικόνα. Εχετε δει μόνο το ένα μέρος της διοργάνωσης», επισημαίνει ο ο επιμελητής της documenta, Χέντρικ Φόλκερτς, καθώς μας ξεναγεί στους χώρους του Fridericianum.
Ολοι οι χώροι του μουσείου θα φιλοξενήσουν τα περίπου 150 έργα του ΕΜΣΤ, εκτός από ένα χώρο που δόθηκε στο πρόγραμμα δημοσίων δράσεων της documenta με τη γνωστή «Βουλή των Σωμάτων». Σε μια κλεφτή ματιά που ρίξαμε στο έργο του Ανδρέα Αγγελιδάκη στο Κάσελ, τα μεγάλα μπλοκ που έδιναν την εντύπωση τσιμεντένιων λίθων «ντύθηκαν» με μιλιτέρ στοιχεία παραλλαγής, ώστε να υποδεχθούν τις «συνελεύσεις» που θα κληθούν να απαντήσουν στο ερώτημα «πώς είναι να είσαι πρόβλημα;». Το στρατιωτικό παρελθόν του Κάσελ είναι μία από τις μεγάλες αντιθέσεις της μικρής πόλης που φιλοξενεί την πιο πρωτοποριακή διοργάνωση σύγχρονης τέχνης, όπως μας πληροφορεί ο Χ. Φόλκερτς. Στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο το κέντρο της πόλης ισοπεδώθηκε από τους βομβαρδισμούς των συμμαχικών δυνάμεων λόγω της στρατιωτικής του σημασίας. Ακόμη και σήμερα υπάρχουν εν λειτουργία δύο εργοστάσια που παράγουν στρατιωτικό υλικό, όπως, π.χ., άρματα μάχης, κάτι που πολλές φορές προξενεί το ενδιαφέρον των καλλιτεχνών. «Είναι μια συζήτηση που γίνεται ακόμη, ένα παράδοξο το οποίο παρατηρούμε», επισημαίνει ο κ. Φόλκερτς.
Νέα «ανακατασκευή»
Με τους βομβαρδισμούς του 1941-43 το Fridericianum, το οποίο ιδρύθηκε τον 18ο αιώνα, καταστράφηκε ολοσχερώς και, όπως έγινε με πολλές γερμανικές πόλεις, σαν τη Φρανκφούρτη, ανακατασκευάστηκε πλήρως στην αρχική του μορφή. Μία ακόμη «ανακατασκευή» λαμβάνει χώρα αυτές τις μέρες στην πλατεία που βλέπει την πρόσοψη του μουσείου, εκεί όπου περίπου 2.000 «αντιγερμανικά» βιβλία κάηκαν ολοσχερώς κατά τη διάρκεια του ναζιστικού καθεστώτος, όταν το Fridericianum λειτουργούσε ακόμη και ως βιβλιοθήκη. Πρόκειται για τον «Παρθενώνα των βιβλίων», το εμβληματικό έργο της Μάρτα Μινουγίν που υλοποιήθηκε πρώτη φορά το 1983. Η καλλιτέχνις έντυσε τότε το οικουμενικό σύμβολο του Παρθενώνα με τα βιβλία που απαγορεύτηκαν στη διάρκεια της δικτατορίας στην Αργεντινή. Σήμερα επιχειρείται η αναβίωση του έργου για να εξυπηρετήσει τουλάχιστον δύο ερμηνείες: από τη μία πλευρά, την προφανή σύνδεση με την Αθήνα και τα ιδεώδη της κλασικής Αθήνας και, από την άλλη, να συγκεντρώσει και πάλι βιβλία που κάποτε λογοκρίθηκαν για τις ιδέες τους. Ο στόχος είναι να συγκεντρωθούν λίγο περισσότερα από 60.000 βιβλία από μια λίστα με τίτλους που είναι ή υπήρξαν με κάποιον τρόπο απαγορευμένοι. Ωστόσο, υπολείπονται ακόμη περίπου 20.000 βιβλία για να συμπληρωθεί ο αναγκαίος αριθμός και να ολοκληρωθεί το έργο. Ισως είναι οι εποχές, όμως, που έχουν αλλάξει.
Μια θέση για την Αθήνα στην ιστορία της documenta
Δεν ήταν λίγες οι μέρες που πέρασε ο Ανταμ Σίμτσικ, ο καλλιτεχνικός διευθυντής της documenta 14, με τους στενούς του συνεργάτες στα μικρά αναγνωστήρια του «docuementa archiv». Είναι σχεδόν υποχρεωτικό το πέρασμα από τα αρχεία της documenta κάθε νέας ομάδας που αναλαμβάνει την έκθεση, όχι τόσο ώστε να πάρει μαθήματα ιστορίας, αλλά να δει τις σκέψεις και τα σχέδια των παλαιότερων, προκειμένου να προσφέρει κάτι καινούργιο που θα συμβάλει στην εξέλιξη του θεσμού. «Ενα από τα καθήκοντά μας είναι να βοηθούμε την εκάστοτε ομάδα της documenta να προετοιμάσει την επερχόμενη έκθεση», επισημαίνει ο επιστημονικός συνεργάτης των αρχείων, Μάρτιν Γκροχ.
Το αρχείο δημιουργήθηκε το 1961 με την υποσημείωση του ιδρυτή της documenta Αρνολντ Μπόντε ότι «δεν μπορούμε να αυτοσχεδιάσουμε κατά την προετοιμασία της τρίτης documenta όπως κάναμε για τις πρώτες δύο διοργανώσεις». Το αρχείο αριθμεί εκατοντάδες χιλιάδες φωτογραφίες, τεκμήρια και πληροφορίες από τις παλαιότερες διοργανώσεις και μια συλλογή περίπου 100.000 βιβλίων που αναφέρονται στην documenta και στην τέχνη του 20ού και 21ου αιώνα.
Οταν, όμως, ολοκληρώθηκε η πρώτη διοργάνωση το 1955 δεν υπήρχαν σχέδια ή σκέψεις για μια δεύτερη documenta, μας εξηγεί ο κ. Γκροχ και γι’ αυτό έχει «σωθεί» μόνο ένα αντίτυπο της τότε αφίσας και ελάχιστα τεκμήρια που γεμίζουν μόνο επτά φακέλους σε σχέση με τους εκατοντάδες που αντιστοιχούν στις επόμενες διοργανώσεις. «Κρατάμε αρχείο για κάθε καλλιτέχνη που συμμετέχει», τονίζει ο κ. Γκροχ και μας δείχνει τον φάκελο για τον Γιάννη Κουνέλλη.
Η ιστορία της documenta δείχνει επίσης ότι η σκέψη να μεταφερθεί η έκθεση σε μια διαφορετική χώρα και πόλη υπήρχε και στον νου του Μπόντε ήδη από το 1976. Ο ιδρυτής της documenta είχε αρχίσει τις επαφές με το Memorial Hall στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ, αλλά το σχέδιο δεν τελεσφόρησε. Το πέτυχε, όμως, ο Ανταμ Σίμτσικ, προκαλώντας αρχικά μεγάλες αντιδράσεις στο Κάσελ από τους τοπικούς παράγοντες, που ενώ αντιμετώπιζαν την documenta με σκεπτικισμό, μετά δεν ήθελαν να τη χάσουν. Αντιδράσεις προκάλεσε και στην Αθήνα για διαφορετικούς λόγους που δεν θα αναλυθούν εδώ. Στο μέλλον, όμως, οι επόμενες ομάδες θα μελετούν και αυτή την περίπτωση πριν από κάθε διοργάνωση. Ανεξάρτητα από τα συμπεράσματα που θα συνάγουν, η Αθήνα κέρδισε μία θέση στη μεγάλη ιστορία της documenta.
Οι επιτυχίες, οι αποτυχίες και οι «λίστες» των συλλεκτών
– Το 1955, ο Αρνολντ Μπόντε δημιουργεί την πρώτη documenta στο Κάσελ για να δείξει στο γερμανικό κοινό τα ρεύματα της μοντέρνας τέχνης που «έχασε» εξαιτίας του ναζιστικού καθεστώτος. Κανείς δεν περίμενε την επιτυχία της πρώτης διοργάνωσης.
– To 1961 ιδρύεται το Αρχείο της documenta, που φιλοξενεί αφίσες, φωτογραφίες, δημοσιεύματα, υλικό τεκμηρίωσης και χειρόγραφα από τους καλλιτέχνες που συμμετέχουν στη διοργάνωση. Μέχρι σήμερα έχουν συγκεντρωθεί 1,5 εκατομμύριο φύλλα χαρτιού με στοιχεία και πληροφορίες που είναι διαθέσιμα στους ερευνητές.
– Η documenta 5 του 1972, υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση του Χάραλντ Σίζμαν, θεωρείται σταθμός της διοργάνωσης για την εισαγωγή της περφόρμανς στη βεντάλια των ειδών της τέχνης που παρουσιάζονται.
– Η διοργάνωση της έκθεσης καλύπτεται συνήθως από ένα πέπλο μυστηρίου μέχρι την τελευταία στιγμή. Οχι τυχαία, καθώς παλαιότερα η διοργάνωση αποφάσιζε να ανακοινώσει το πρόγραμμά της και τους καλλιτέχνες αρκετό καιρό πριν από την υλοποίησή της με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί μεγάλος σάλος και αντιδράσεις. Από τότε το πρόγραμμα και οι συμμετέχοντες φυλάσσονται ως επτασφράγιστο μυστικό.
– Οι συλλέκτες έργων τέχνης προσπαθούν να είναι από τους πρώτους που θα μάθουν ποιοι είναι οι καλλιτέχνες που θα δείξουν τη δουλειά τους στη διεθνή διοργάνωση. Οποιος βρίσκεται στις «λίστες» της documenta ανεβαίνει σχεδόν αυτόματα στην κλίμακα των οικονομικών αξιών της αγοράς της τέχνης.
– Ο πληθυσμός του μικρού Κάσελ της Εσσης (περίπου 200.000 κάτοικοι) τριπλασιάζεται την περίοδο της documenta, η τοπική οικονομία απογειώνεται και η περιοχή γίνεται το κέντρο όπου χτυπάει η καρδιά της σύγχρονης τέχνης.