Τρία στοιχεία χαρακτηρίζουν τη δηλωμένη πολιτική του υπουργείου Παιδείας ως προς τις εκπαιδευτικές εκδρομές και, γενικότερα, τις ανταλλαγές και συνεργασίες των σχολείων με ιδρύματα του εξωτερικού: Πρώτον, εξίσωση προς τα κάτω, καθώς, με επιχείρημα την οικονομική δυσπραγία ορισμένων, αποκλείει το σύνολο των μαθητών από τις εκπαιδευτικές ευκαιρίες εκτός συνόρων· δεύτερον, συγκεντρωτισμός, καθώς απαγορεύει στα σχολεία να αναλαμβάνουν σχετικές πρωτοβουλίες χωρίς υπουργική άδεια· τρίτον, πνευματικό κλείσιμο στα εθνικά σύνορα, καθώς περιορίζει τις επαφές των μαθητών με το εξωτερικό.
Τα τρία αυτά στοιχεία αντιφάσκουν ως προς το πνεύμα της ευρωπαϊκής εκπαιδευτικής πολιτικής η οποία, κατ’ αρχήν, αποσκοπεί στην αυξημένη αυτονομία των ιδρυμάτων, στη διάδοση των εκπαιδευτικών ευκαιριών και, κυρίως, με τη διακίνηση ανθρώπων και ιδεών, στη διεύρυνση των πνευματικών οριζόντων. Δεν είναι τυχαίο ότι το πρόγραμμα «Ερασμος» για τις πανεπιστημιακές ανταλλαγές φοιτητών ανάμεσα στις χώρες-μέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης θεωρείται μία από τις μεγάλες επιτυχίες της ευρωπαϊκής ενοποίησης.
Είναι λοιπόν η πολιτική του ελληνικού υπουργείου Παιδείας, ως αντιβαίνουσα προς την κυρίαρχη ευρωπαϊκή, ένας απλός αναχρονισμός, υπό αίρεση με τον πρώτο ανασχηματισμό; Δυστυχώς όχι. Το πνεύμα των ρυθμίσεων αυτών εντάσσεται σε ένα διεθνώς ανερχόμενο ιδεολογικό ρεύμα. Εναρμονίζεται με τις δύο μεγάλες πρόσφατες πολιτικές εξελίξεις οι οποίες συγκλόνισαν τον δυτικό κόσμο. Το Brexit και η εκλογή Τραμπ ανέδειξαν την εκπεφρασμένη αντίδραση των λαϊκών στρωμάτων στο άνοιγμα και στην κυκλοφορία. Ετι χείρον, η πλειοψηφία αυτή κυριάρχησε σε δύο χώρες, η Ιστορία των οποίων μέχρι πρότινος χαρακτηριζόταν από την προάσπιση της ελεύθερης κυκλοφορίας.
Η παγκοσμιοποίηση, το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και η ευρωπαϊκή ενοποίηση άνοιξαν τα κλειστά σύνορα και αύξησαν δραματικά τις ανταλλαγές και τις αλληλεπιδράσεις. Ομως, η δράση επιφέρει και την αντί-δραση. Οπως ήταν φυσικό και αναμενόμενο, η αύξουσα κυκλοφορία αμφισβήτησε συνήθειες, αποσταθεροποίησε οικονομικές και κοινωνικές δομές και απείλησε πολιτισμικά πρότυπα. Πολλαπλασιάζονται σήμερα οι πληθυσμιακές ομάδες οι οποίες αναπολούν νοσταλγικά τις εποχές της πνευματικής ακινησίας, χωρίς μεταναστευτικές κινήσεις, με αναδιανεμητικές πολιτικές και ισχυρές αυταρχικές εξουσίες. Από τη Ρωσία του Πούτιν ώς τις Ηνωμένες Πολιτείες του Τραμπ, περνώντας από την Τουρκία του Ερντογάν και τις ανατολικοευρωπαϊκές χώρες, η αντίδραση στην κυκλοφορία κερδίζει έδαφος, οι κοινωνίες καθίστανται περίκλειστες και ξενοφοβικές. Η αντίθεση ανάμεσα στο άνοιγμα και στο κλείσιμο, ανάμεσα στην ελεύθερη κυκλοφορία και στα στεγανά σύνορα, διαδέχεται και αντικαθιστά την ξεπερασμένη αντίφαση ανάμεσα στο κεφάλαιο και στην εργασία.
Οι επερχόμενες μεγάλες συγκρούσεις θα έχουν ως κύριο διακύβευμα την κυκλοφορία. Δεν θα είναι η πρώτη φορά στην Ιστορία που, ως απάντηση στις προκλήσεις, μεγάλα γεωπολιτικά σύνολα υποκύπτουν στον πειρασμό του κλεισίματος. Από την αρχαιότητα και εντεύθεν, η ιδανική Πολιτεία του Πλάτωνος, αυταρχική και εξισωτική, οικοδομημένη σε ένα νησί και αποκλεισμένη από τον υπόλοιπο κόσμο, ενέπνευσε, συνειδητά ή μη, πλείστα όσα πολιτικά σχέδια και καθεστώτα. Η παρακμή της Κίνας μετά τον Μεσαίωνα αποδίδεται στην απόφαση της ηγεσίας της, στα μέσα του 15ου αιώνα, να καταστρέψει τον τεράστιο στόλο της και να απαγορεύσει την επικοινωνία με τον έξω κόσμο. Παρεμφερή πολιτική κλεισίματος ακολούθησε, δύο αιώνες αργότερα, η Ιαπωνία των Τοκουγκάβα. Στο εγγύς παρελθόν, υπάρχουν τα παραδείγματα του υπαρκτού σοσιαλισμού: το σιδηρούν παραπέτασμα και η παρανοϊκή αλβανική εκδοχή.
Δεν ενδιαφέρει αν η έμπνευση του ελληνικού υπουργείου Παιδείας είναι μικροπολιτική ή βαθύτερα φιλοσοφική. Το μέγα θέμα είναι ότι, πενήντα χρόνια μετά τη Δικτατορία, επανεισάγει στην Ελλάδα μια τάση η οποία, επιπροσθέτως, εντάσσεται και ακολουθεί ένα ογκούμενο απειλητικό παγκόσμιο κύμα.
Στον τραυματισμένο ελληνικό λαό υπάρχουν πολλοί οι οποίοι, ορμώμενοι από ορεινές πολιτισμικές καταβολές, έλκονται και οδηγούνται σε αμυντικές περίκλειστες συμπεριφορές. Ενδέχεται, επομένως, να παρασυρθούν σε κινήσεις συναφείς με τις επιλογές των Αμερικανών ψηφοφόρων του Τραμπ ή των Βρετανών υποστηρικτών του Brexit. Υποθετικά, μια τέτοια εξέλιξη θα συνεπαγόταν έναν νέο ελληνικό διχασμό ο οποίος, σε αντίθεση με τους προγενεστέρους, δεν θα εκτυλισσόταν αποκλειστικά στην Ελλάδα. Στην ίδια υπόθεση, το ελληνικό έδαφος, κατειλημμένο από την αντίδραση στην κυκλοφορία, θα εξωθούσε στη μετανάστευση όσους πρεσβεύουν τα ανοικτά σύνορα. Η Ελλάδα θα βυθιζόταν στην παρακμή, η διασπορά θα απορροφούσε τα ικανά και παραγωγικά στοιχεία του Ελληνισμού. Οι δύο ελληνικοί κόσμοι, γηγενείς και διασπορά, θα αποξενώνονταν υλικά και πνευματικά.
Η πολιτική του υπουργείου Παιδείας, εν συγκρίσει με τα τρέχοντα οξύτατα οικονομικά και διπλωματικά προβλήματα, φαίνεται παρωνυχίς. Συνιστά, όμως, έκφραση, ίσως και προαγγελία, πολύ βαθύτερων απειλών. Πρέπει να εκληφθεί ως πρώιμη προειδοποίηση για τις επερχόμενες ιδεολογικές και πολιτικές εξελίξεις.
* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris I).