Είναι –ο τίτλος– ένας μόνο από τους στίχους της δημοτικής μας ποίησης για την Αλωση της Κωνσταντινούπολης (χθες η επέτειος), που έθεσε τέλος στον πολιτικό βίο του Βυζαντίου και που συνοψίζει τόσο επιτυχημένα τις συνέπειες που ακολούθησαν. Ιστορικά, το γεγονός στάθηκε ημερομηνία-σταθμός στην παγκόσμια ιστορία, μεταίχμιο δύο περιόδων, των μέσων και νεωτέρων χρόνων. Στρατηγικά, μετά χίλια χρόνια διαρκούς αντίστασης στις πιέσεις Σλάβων και Οσμανιδών, το ακραίο προπύργιο της Ευρώπης υποχωρούσε και τα όρια της ηπείρου μετετίθεντο στον Δούναβη. Στα εδάφη της Ανατολικής Μεσογείου, ο συγκρητισμός του Βυζαντίου υποχωρούσε στη δύναμη του Ισλάμ. Πολιτικά, σήμαινε την οριστική απομάκρυνση από την ιδέα της οικουμενικής μοναρχίας.
Στη δίνη εκείνων των γεγονότων ο Ελληνισμός έμπαινε στην κρισιμότερη περίοδο της ιστορίας του, στη διάρκεια της οποίας παρασκεύασε τους θεσμούς συντήρησης και αναγέννησής του με βάση τη θρησκεία και τη γλώσσα. Τα ελληνικά συνέχισαν να αποτελούν επίσημη γλώσσα της οθωμανικής διοίκησης και η διασπορά των Βυζαντινών λογίων στη Δύση οδήγησε στην αναγέννηση του έθνους αλλά και της ίδιας της Δύσης. Η πολιτιστική επιρροή αποδείχθηκε τόσο ισχυρή που προκάλεσε βαθύτατες πολιτειακές μεταβολές σε ολόκληρη την Ευρώπη. Μέσα σε εκείνο το ευρωπαϊκό πλαίσιο, η έως πριν φθίνουσα ελληνική αστική τάξη, με τις προνομίες που της παραχωρήθηκαν θα ανασυνταχθεί οικονομικά, θα γίνει φορέας νέου πνεύματος και τρόπου ζωής και, αντιτασσόμενη στην οικουμενική ιδέα της οθωμανικής αυτοκρατορίας, θα οδηγήσει με μαθηματική ακρίβεια στην ίδρυση εθνικού κράτους. Ουδείς ιστορικός αμφισβητεί σήμερα πως πάνω στην εθνική ιδέα των Ελλήνων στηρίχθηκαν και δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις χειραφέτησης και εθνικής αναγέννησης όλων των λαών της Ανατολικής Ευρώπης, μηδέ των Τούρκων εξαιρουμένων.
Ηταν πολύ φυσικό ένα τεράστιο γεγονός, όπως εκείνο, να προσλάβει ακόμα και μεταφυσικές αποχρώσεις που αποτυπώνονται στον λαϊκό λόγο, προφορικό και γραπτό, όλων των λαών των Βαλκανίων. Ενδεικτικά, μερικές από αυτές, της δικής μας παράδοσης. Λέγεται πως πάνω στον μήνα πολιορκίας από τον Μωάμεθ, Παρασκευή 25 Μαΐου, έγινε έκλειψη Σελήνης και σχηματίσθηκε η ημισέληνος πάνω ακριβώς από τον τρούλο της Αγια-Σοφιάς, που ερμήνευσαν ως κακό σημάδι οι Βυζαντινοί. Την ίδια στιγμή, μια λάμψη φωτός στη μεριά του Ρούμελη Χισάρ ερμηνεύθηκε πως ήταν η Παναγιά που εγκατέλειπε την πόλη της.Τις δε τελευταίες στιγμές, και ενώ ακόμα ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος εξακολουθούσε να πολεμά πάνω στην πύλη του Ρωμανού εμψυχώνοντας τους εξαντλημένους στρατιώτες του, όταν κατάλαβε πως έφτασε η ύστατη ώρα, ο θρύλος λέει πως τη στιγμή που έβγαζε την αυτοκρατορική στολή του, το δικέφαλο πουλί που συμβόλιζε την εξουσία του αυτοκράτορα σε Δύση και Ανατολή, πέταξε και μεταμορφώθηκε σε Φοίνικα. Λέγεται ακόμα πως ο σώφρων, ενάρετος και μετριοπαθής τελευταίος Βυζαντινός αυτοκράτορας, στο πρόσωπο του οποίου ιστορικοί, χρονικογράφοι και χαράκτες της εποχής ξεχώριζαν μια διάχυτη μελαγχολία από παιδί ακόμα, όταν έγινε ο ίδιος αυτοκράτορας, ανησυχώντας για το μέλλον της βασιλείας του γιου του Ανδρόνικου, στράφηκε σε γνωστό μάντη της εποχής για χρησμό. Εκείνος του έδωσε μια διφορούμενη και άναρθρη απάντηση που δεν ήταν άλλη από τα αρχικά ονομάτων της δυναστείας των Παλαιολόγων, του Μιχαήλ, του Ανδρόνικου, του Μανουήλ και του Ιωάννη, από την οποία απουσίαζε όμως το Κ, που ήταν το δικό του…
* Η κ. Φωτεινή Τομαή είναι πρέσβειρα, συγγραφέας εκδόσεων ΥΠΕΞ.