Τα αδιέξοδα της Ευρώπης-οχυρού

Τα αδιέξοδα της Ευρώπης-οχυρού

3' 32" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

​​Πριν από δέκα χρόνια, στην εικοστή επέτειο από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, δημοσιεύσεις και αφιερώματα εκθείαζαν την ευρωπαϊκή οικοδόμηση, με ανεπιφύλακτη αισιοδοξία για το μέλλον. Η επακόλουθη οικονομική κρίση αμαύρωσε την ευφορική εικόνα. Σήμερα, το ευρωπαϊκό κλίμα κινείται στους αντίποδες της ειδυλλιακής εκείνης εποχής. Στις οικονομικές δυσχέρειες προσετέθησαν η τρομοκρατία, το προσφυγικό, οι εσωτερικές αμφισβητήσεις και η απομάκρυνση του αγγλοσαξονικού κόσμου – το Brexit και η αμερικανική πολιτική.

Οι απόπειρες του Εμανουέλ Μακρόν να αναζωογονήσει το ευρωπαϊκό όνειρο παραπέμπουν στις ατελέσφορες προσπάθειες των καβαφικών «Τρώων»: «πάντα κάτι βγαίνει και μας σταματά»… Οι πρόσφατες εκλογές στην Ιταλία και η πτώση της ισπανικής κυβέρνησης διέψευσαν την υποτιθέμενη δύναμη της Ευρώπης να εξουδετερώσει τους λαϊκισμούς του Νότου. Ο μεθοδικά καλλιεργούμενος μύθος, η επάνοδος της συριζαϊκής Ελλάδας στην κανονικότητα, δεν αναχαιτίζει την αισθητή απειλή της αποσύνθεσης στην Ε.Ε.

Η έντονη ανησυχία αντικαθιστά ταχύτατα την αρχική αυτοπεποίθηση. Αντιπαρατίθενται ποικίλες διασωστικές προτάσεις: στις διαλυτικές τάσεις, πολιτικές συνοχής· στην παγκοσμιοποίηση, αύξουσα προστασία στους ασθενεστέρους· στην απομάκρυνση των Βρετανών και στην αντιπαλότητα των Αμερικανών, αυτονόμηση, «ισχύς»· στις μεταναστευτικές ροές, προστατευτικά τείχη.

Οταν δεν αποτελούν λήψη του ζητουμένου, οι προτάσεις αυτές είναι αμυντικά ανακλαστικά – φυσική τάση σε καιρούς κρίσης. Επικρατεί η ψευδαίσθηση ότι ενισχύοντας τις ασκούμενες πολιτικές, θα επιλυθούν τα προβλήματα – τα οποία, όμως, προέκυψαν από αυτές ακριβώς τις πολιτικές. Ακόμη και οι δεδηλωμένοι αμφισβητίες του ευρωπαϊκού κατεστημένου, όπως οι μαρξίζοντες οικονομολόγοι, παραμένουν παγιδευμένοι στο κυρίαρχο διανοητικό πλαίσιο. Διεκδικούν μια περισσότερο διανεμητική εσωτερικά Ευρώπη· τροφοδοτούν το κλείσιμο, το οχυρό.

Η διαπίστωση των ευρωπαϊκών προβλημάτων δεν έχει προκαλέσει ουσιαστική συζήτηση για το τι έφταιξε. Εντούτοις, η απάντηση στο ερώτημα αυτό δεν είναι όσο σκοτεινή φαίνεται. Η ευρωπαϊκή οικοδόμηση είναι θύμα της επιτυχίας της. Διεύρυνση, πολιτικές γειτονίας, Σένγκεν, ευρώ: η Ευρώπη, ιστορικά στραμμένη προς τη θάλασσα, οραματίστηκε να μετασχηματιστεί σε Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης, συγκροτώντας έναν συνεχή, εκτεταμένο ηπειρωτικό χώρο. Οι κυρίαρχες αξίες της «παλαιάς» Ευρώπης, η εξερευνητική διάθεση, η αποδοχή του κινδύνου, το άναρχο πνεύμα, η αξιοκρατία, το χιούμορ αντικαθίστανται από τις εναλλακτικές ηπειρωτικές αξίες: ομογενοποίηση, ασφάλεια, κλείσιμο, ιεραρχία, σοβαροφάνεια – δηλαδή, οι αρχές της Σοβιετικής Ενωσης. Από την Πράγα, ο Κούντερα μετακόμισε στις Βρυξέλλες… Πώς τα αγέλαστα πρόσωπα του ευρωπαϊκού presidium θα εμπνεύσoυν τα ανήσυχα πνεύματα, δηλαδή όσους στήριξαν τη θεμελίωση της Ευρώπης, αντιτιθέμενοι σε κάθε είδους συντηρητισμούς;

Καθώς οι οικονομολόγοι κατέλαβαν το πεδίο της ευρωπαϊκής συζήτησης, η σημερινή κρίση εμφανίζεται υπό οικονομικό μανδύα. Ομως, οι τρέχουσες προκλήσεις είναι πολιτικές και ιδεολογικές. Συγκεκαλυμμένη από τους αριθμούς, υποβόσκει μια αγανάκτηση χωρίς ρητή διέξοδο· της λείπουν οι «οργανικοί διανοούμενοι». Ετσι, δεν κατορθώνει να γίνει δημιουργική. Παραμένει άναρθρη, περιορίζεται να καταστρέφει. Το δυναμικό της δεν πρόκειται, όμως, να αναχαιτιστεί με τη στερεότυπη επανάληψη των παλαιών εκκλήσεων· ούτε να εκτονωθεί με την υπόσχεση της, ανέφικτης πλέον, υλικής ευημερίας. Για να εξουδετερωθεί χρειάζεται σωστή διάγνωση των αιτίων της.

Η πηγή του ευρωπαϊκού προβλήματος πρέπει να αναζητηθεί στην απόσταση ανάμεσα στην ιστορική και γεωγραφική φύση της Ευρώπης και στις θεσμικές εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών. Πριν από την ευρωπαϊκή οικοδόμηση, η Ευρώπη ήταν πολυκεντρική, ανταγωνιστική, ανήσυχη, επεκτατική, συχνά τυχοδιωκτική – κάποτε και αμείλικτη. Οι θαλασσινές αξίες και απαξίες τής εξασφάλισαν την παγκόσμια κυριαρχία, αλλά και την οδήγησαν στην αποικιοκρατία και στους δύο παγκοσμίους πολέμους. Προσπαθώντας να ξορκίσει τους παλαιούς δαίμονες, η Ευρώπη προχώρησε επί τρεις δεκαετίες σε μια σταδιακή ενοποίηση και «ηπειρωτικοποίηση». Το Σιδηρούν Παραπέτασμα, όσο υπήρχε, συγκρατούσε τον θαλασσινό της προσανατολισμό. Οταν, όμως, άνοιξε ο ανατολικός χώρος, όταν ο «εξευρωπαϊσμός» κατέστη το ισοδύναμο της αμερικανικής Manifest Destiny, η ισορροπία ανατράπηκε. Ενώ στο παρελθόν η Ευρώπη αποτελούσε έναν συναρπαστικό ενδιάμεσο χώρο ανάμεσα στα δύο ανταγωνιστικά συγκροτήματα, τη σοβιετική και την αμερικανική αυτοκρατορία, στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου υπέκυψε στον πειρασμό να γίνει η ίδια αυτοκρατορία.

Ακόμη και αν το επιδιώξει, η Ευρώπη δεν διαθέτει τα μέσα να επιβάλει αυτοκρατορικό συγκεντρωτισμό. Οσο το προσπαθεί, τόσο θα αναπτύσσονται οι φυγόκεντρες δυνάμεις. Ηδη άρχισε να επαναστατεί η θαλασσινή της περιφέρεια, η Βρετανία και οι μεσογειακές χώρες, ενώ οι τραυματισμένοι από την κομμουνιστική εμπειρία λαοί του Βίσεγκραντ ολισθαίνουν σε έναν απωθητικό συντηρητισμό. Η Ευρώπη για να διασωθεί πρέπει να εμπνεύσει. Μπορεί να το επιτύχει, αν επανασυνδεθεί με τις δικές της αξίες, με τη δική της φύση, με τη θάλασσα. Προς το παρόν κινείται προς την αντίθετη κατεύθυνση. Αντί να ανοίγεται στον κόσμο, εγείρει τείχη.

* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris I).

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή