Σε δύο ιδιαίτερες ημερομηνίες του έτους, στο αφήλιο και στο περιήλιο της Γης, δεν παραλείπω να θυμάμαι και να σιγοτραγουδώ ένα από τα αγαπημένα μου τραγούδια. Πρόκειται για το «Καλοκαίρια και Χειμώνες» που έγραψε ο αείμνηστος φίλος και συνθέτης Σπύρος Παπαβασιλείου, το γειτονάκι μου στην Πάτρα της δεκαετίας του 1950, που δυστυχώς έφυγε νωρίς. Ο Σπύρος ήταν τρία χρόνια μεγαλύτερός μου αλλά εκείνη την εποχή της εφηβείας μας οι ηλικίες των παιδιών εξανεμίζονταν είτε παίζαμε αμπάριζα, είτε ξυλίκι, γιατί η γειτονιά ήταν ο ενωτικός μας κρίκος. Από μικρός ασχολήθηκε με τη μουσική λόγω του πατέρα του που ήταν τραγουδιστής. Κι έτσι ξεκίνησε να παίζει κλαρίνο και πιάνο από πολύ νωρίς, ενώ συμμετείχε και στην μπάντα της Πάτρας. Από το 1967 ξεκίνησε να συνθέτει, με αποτέλεσμα να γράψει συνολικά πάνω από 600 τραγούδια, πολλά από τα οποία έγιναν μεγάλες επιτυχίες, όπως το «Καλοκαίρια και χειμώνες» το 1976 με τον Δημήτρη Μητροπάνο και στίχους του Τάσου Οικονόμου, το «Ομορφή μου Κατερίνα» το 1981 με τον Αντώνη Καλογιάννη και το «Σ’ αγαπώ σαν αμαρτία» το 1983 με τον Δημήτρη Μητροπάνο, σε στίχους και τα δύο του Λάκη Τεάζη.
Ετσι και φέτος, προχθές Παρασκευή, 6 Ιουλίου, όπως και κάθε αρχές Ιουλίου, όταν η Γη μας βρέθηκε στο αφήλιό της, στο πιο απομακρυσμένο δηλαδή σημείο της τροχιάς της (σε απόσταση 152.095.566 χλμ.) ξαναθυμήθηκα και πάλι τον Σπύρο. Το ίδιο είχα κάνει άλλωστε και στις 3 του περασμένου Ιανουαρίου όταν η Γη βρισκόταν στην πλησιέστερη απόστασή της από τον Ηλιο (147.097.233 χλμ.). Η διαφοροποίηση αυτή οφείλεται στο ότι η τροχιά του πλανήτη μας γύρω από τον Ηλιο δεν είναι ένας τέλειος κύκλος αλλά μία έλλειψη. Λόγω της ελλειπτικής αυτής τροχιάς η ταχύτητα της Γης γύρω από τον Ηλιο διαφοροποιείται στη διάρκεια του έτους. Ετσι στο αφήλιο (τον Ιούλιο) φτάνει περίπου τα 28 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο (100.000 χλμ. την ώρα), ενώ στο περιήλιο (τον Ιανουάριο) η ταχύτητά της φτάνει περίπου τα 33 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο (108.000 χλμ. την ώρα).
Αυτή η διαφοροποιημένη απόσταση της Γης από τον Ηλιο θεωρείται από ορισμένους ότι είναι και ο κύριος καθοριστικός παράγοντας της αύξησης ή μείωσης της μέσης θερμοκρασίας μας, και για τους χειμώνες και τα καλοκαίρια μας. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν είναι σωστό γιατί η δημιουργία των εποχών οφείλεται κυρίως στην κλίση των 23,5 μοιρών που έχει ο άξονας της Γης σε σχέση με το επίπεδο της τροχιάς της γύρω από τον Ηλιο, την εκλειπτική δηλαδή, κι όχι στο αν βρισκόμαστε στο αφήλιο ή στο περιήλιο αυτής της τροχιάς. Λόγω της κλίσης αυτής του άξονα της Γης, η εκλειπτική τέμνει τον ουράνιο ισημερινό, (την προέκταση δηλαδή του γήινου ισημερινού πάνω στον ουράνιο θόλο), σχηματίζοντας γωνία ίση με περίπου 23,5 μοίρες. Η γωνία αυτή ονομάζεται «λόξωση της εκλειπτικής», και τα δύο σημεία στα οποία τέμνονται οι δύο κύκλοι ονομάζονται «ισημερινά σημεία».
Στις 19-21 Μαρτίου έχουμε το εαρινό ισημερινό σημείο, ενώ στις 22-23 Σεπτεμβρίου έχουμε το φθινοπωρινό ισημερινό σημείο. Και στις δύο αυτές ημέρες, έχουμε ίση μέρα και νύχτα, δηλαδή ισημερία. Στις 21-22 Ιουνίου, όταν ο Ηλιος φτάνει στο βορειότερο σημείο της εκλειπτικής, φαίνεται να αργοστέκεται σαν να είναι έτοιμος να σταματήσει, γι’ αυτό το σημείο αυτό ονομάζεται θερινό ηλιοστάσιο. Ακριβώς αντίθετα, στις 21-22 Δεκεμβρίου, ο Ηλιος φτάνει στο νοτιότερο σημείο της τροχιάς του που ονομάζεται χειμερινή τροπή ή χειμερινό ηλιοστάσιο. Αλλά από ’κει κι έπειτα ο Ηλιος σταματάει να κατέρχεται, και ξαναρχίζει και πάλι να σκαρφαλώνει, κάθε μέρα όλο και πιο ψηλά.
Ετσι, στη διάρκεια της άνοιξης και του φθινόπωρου ο Ηλιος βρίσκεται ακριβώς πάνω από τον ισημερινό της Γης, οπότε και τα δύο ημισφαίρια παίρνουν με τον ίδιο τρόπο τις ζωογόνες ακτίνες του. Το καλοκαίρι, όμως, ο Ηλιος ευνοεί το βόρειο ημισφαίριο, οι ακτίνες του πέφτουν πάνω μας περισσότερο κάθετα, και ενώ εμείς έχουμε καλοκαίρι, στο νότιο ημισφαίριο έχουν χειμώνα. Τέλος, στη διάρκεια του δικού μας χειμώνα, οι ακτίνες του Ηλιου πέφτουν πάνω στο βόρειο ημισφαίριο της Γης με έναν πλάγιο τρόπο, ενώ συμβαίνει το αντίθετο στο νότιο ημισφαίριο, οπότε εκεί έχουν καλοκαίρι. Ετσι, για να θυμηθούμε, για μιαν ακόμη φορά, το γειτονάκι μου, τον Σπύρο, ας τραγουδήσουμε μαζί το:
Καλοκαίρια και χειμώνες
περιμένω να φανείς
δάκρυα καυτά σταγόνες
θα με καίν’ ώσπου να ’ρθεις.
* Ο κ. Διονύσης Π. Σιμόπουλος είναι επίτιμος διευθυντής του Ευγενιδείου Πλανηταρίου.