Η απέχθεια και η λατρεία του Γκαίτε για την Ελλάδα

Η απέχθεια και η λατρεία του Γκαίτε για την Ελλάδα

7' 16" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Η συζήτηση με τον Θανάση Λάμπρου βασίστηκε στο βιβλίο του «Κάτω απ’ τον ανοιχτό ουρανό», που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Περισπωμένη το 2014. Πρόκειται για μια σημαντική ελληνική δοκιμιογραφική δουλειά σχετικά με τον Φάουστ του Γκαίτε. Απαιτήθηκαν δέκα χρόνια προκειμένου να ολοκληρωθεί και να φθάσει στην έκδοση. Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη: Στην εισαγωγή στον Γκαίτε, στην τραγωδία του Φάουστ και στο τελευταίο μυθιστόρημα του Γκαίτε «Τα χρόνια περιπλάνησης του Βίλχελμ Μάιστερ». Ο Γκαίτε στην πρώτη πράξη του Δεύτερου Μέρους μιλάει για την έκδοση χάρτινου χρήματος, το οποίο αντιστοιχεί στα πολύτιμα μέταλλα που –υποθετικά– έχει το βασίλειο. «Οταν ο Μεφιστοφελής προτείνει στον βασιλιά του χρεοκοπημένου βασιλείου να εκδοθεί χάρτινο χρήμα, έχει ως αφετηρία ότι αυτό αντιστοιχεί σε μια αξία. Αυτήν την αξία όμως δεν την έχει δει ποτέ κανείς. Είναι μια λύση βολική για όλους, ώστε να μην αναλάβουν την ευθύνη των πράξεών τους. Η χρεοκοπία του βασιλείου είναι χρεοκοπία εσωτερική, επικρατούν η απληστία, η διχόνοια. Η υποθήκευση του ανύπαρκτου θησαυρού του βασιλείου με έκδοση χάρτινου χρήματος είναι προσωρινή λύση. Το ζητούμενο θα ήταν να στηριχτεί σε εσωτερικά θεμέλια», μας λέει ο Θανάσης Λάμπρου.

– Ποια είναι αυτά;

– Εκείνο που λείπει από τον σημερινό άνθρωπο, αυτό που οι αρχαίοι ονόμαζαν «ενάρετο βίο»: ο δρόμος της αρετής, της αλήθειας και της ανιδιοτέλειας. Τι κατατρώει τα θεμέλια του βασιλείου; Η ιδιοτέλεια, ο χρηματισμός, η διαφθορά, τα αδηφάγα πάθη και οι αβυσσαλέες επιθυμίες. Οσο δεν νικώνται αυτά τα χαμηλά ένστικτα, ο δρόμος προς την επόμενη χρεοκοπία παραμένει ανοιχτός.

– Τι σημαίνει αρχαίος άνθρωπος και τι σημαίνει νεότερος άνθρωπος; Ο Γκαίτε στο βιβλίο του διακατέχεται από μια τρομερή αγωνία θανάτου, που τον κάνει να πιστεύει ότι υπάρχει περιπλάνηση και μετά την επίγεια ζωή. Ποιος είναι ο παλιός κόσμος που δεν θέλει να αφήσει;

– Αγωνία του Γκαίτε είναι η «γιγάντωση του υποκειμένου». Ο αρχαίος άνθρωπος ζει σε ένα κοινωνικό σύνολο, την πόλη. Ο νεότερος άνθρωπος ζει ως ένα εξατομικευμένο υποκείμενο. Αυτή τη γιγάντωση του υποκειμένου στηλιτεύει ο Γκαίτε με τον Φάουστ, ως ένα υποκείμενο που από την απληστία και τη βουλιμία του να ζήσει, καταλήγει σε μια αρνητική μεταμόρφωση της ανθρώπινης φύσης. Επίσης, στηλιτεύει όχι το χρήμα γενικά αλλά το χάρτινο χρήμα. Δεν είναι τυχαίο πως για την έκδοση χάρτινου χρήματος ο Φάουστ συνεπικουρείται από τον ίδιον τον Διάβολο, τον Μεφιστοφελή.

– Ο Γκαίτε γιατί δεν επιθυμεί την αυτονομία του νεότερου ανθρώπου;

– Την επιθυμεί. Αυτό που απεύχεται είναι η εξατομίκευση που οδηγεί στα άκρα. Περισσότερο τον ενδιαφέρει ο άνθρωπος που αναγνωρίζει τα όριά του και αυτό τον απασχόλησε στο τελευταίο του μυθιστόρημα «Τα χρόνια περιπλάνησης του Βίλχελμ Μάιστερ» που γράφεται παράλληλα με το Δεύτερο Μέρος του «Φάουστ». «Ατομο» είναι ο άνθρωπος που βρίσκει τα όρια του εαυτού του και αυτοπραγματώνεται. Τέτοιος είναι και ο Φάουστ, αλλά χάνει το μέτρο.

– Ο Φάουστ φαίνεται να έχει προδοθεί από τον παλιό κόσμο της νοησιαρχίας, και πιστεύει ότι ο κόσμος της πράξης θα τον φέρει κοντύτερα στον Θεό…

– Νοησιαρχία είναι, κατά το ιδανικό των αρχαίων, ο θεωρητικός βίος. Ο Φάουστ –αρχικά άνθρωπος των βιβλίων, της στεγνής βιβλιακής γνώσης– τη θεωρεί εσφαλμένα ως μια ζωή αφιερωμένη στη μελέτη και στη συσσώρευση γνώσεων. Ο θεωρητικός βίος όμως, η καθαρή θεωρία, είναι αυτή η οποία, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην ευδαιμονία, που είναι το ζητούμενο.

Από την άλλη, ο νεότερος άνθρωπος δεν αρκείται στη θεωρία των αρχαίων, την οποία μάλιστα ίσως θεωρεί και ομφαλοσκοπία. Επιθυμεί να γνωρίσει τον κόσμο γύρω του, τη φύση. Στόχος του Φάουστ στο Δεύτερο Μέρος είναι η παγκόσμια κυριαρχία, ένας νέος κόσμος όπου όλοι θα εργάζονται και θα ευημερούν. Αυτή η τάση του Φάουστ για «όλο και περισσότερο» καθρεφτίζεται και στη σημερινή κοινωνία. Αυτή ήταν μία από τις σκέψεις που μ’ έκανε να γράψω το βιβλίο.

– Μήπως η βούληση είναι σημαντικότερη από τη θεωρία; Και αν ναι, από πού προκύπτει αυτή η ανάγκη;

– Προκύπτει από το ανικανοποίητο της ανθρώπινης φύσης. Αυτό είναι και ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του Φάουστ. Στο βιβλίο μου προσπάθησα να δείξω πως η πορεία του Φάουστ δείχνει ουσιαστικά το πέρασμα από τη νοησιαρχία στη βουλησιαρχία, η οποία λαμβάνει χώρα στη Δύση τον 14ο αιώνα, αν και είχε αρχίσει να εκδηλώνεται νωρίτερα.

– Ο αρχαίος άνθρωπος αισθανόταν ικανοποιημένος;

– Περισσότερο από τον νεότερο, επειδή ο κόσμος του ήταν πιο κλειστός. Σήμερα οι δυνατότητες είναι σαφώς περισσότερες χάρη στον ίδιο τον άνθρωπο, που δεν ζει πια σε αρμονία με τη φύση αλλά κυρίως σαν δημιουργός, κατασκευάζοντας έναν τεχνητό ανθρώπινο κόσμο παράλληλα με τον φυσικό κόσμο. Ο Γκαίτε επισημαίνει τους κινδύνους μιας άμετρης και άπληστης δημιουργίας, δηλαδή επικράτησης επάνω στη φύση που είναι το θεμέλιο κάθε ζωής. Ο Φάουστ είναι παράδειγμα της καταστροφής στην οποία μπορούμε να οδηγηθούμε αν παρεκτραπούμε.

Ο Φάουστ δεν θέλει να μην θέλει

Η απέχθεια και η λατρεία του Γκαίτε  για την Ελλάδα-1

Ο Θανάσης Λάμπρου, συγγραφέας του βιβλίου «Κάτω απ’ τον ανοιχτό ουρανό», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Περισπωμένη.

– Γιατί ο Γκαίτε στο βιβλίο μιλάει για τους Eλληνες απαξιωτικά;

– Το δεύτερο μέρος του «Φάουστ» άρχισε να γράφεται από το 1825 και μετά. Είναι μια εποχή όταν η Ελληνική Επανάσταση είναι πια πολύ γνωστή στην Ευρώπη, ενώ γνωστές γίνονται και οι έριδες μεταξύ των Ελλήνων. Αυτή η εικόνα τον επηρεάζει. Η σχέση του Γκαίτε με τους Νεοέλληνες ήταν τουλάχιστον αμφίσημη: από τη μια, έχει μεταφράσει ελληνικά δημοτικά τραγούδια από τη συλλογή τού Κλοντ Σαρλ Φοριέλ, και από την άλλη στον «Φάουστ» μέσα σε λίγους στίχους εκφράζεται με άσχημο τρόπο για τον ελληνικό λαό. Δεν χρειάζεται να αναφέρω τη λατρεία του για την αρχαία Ελλάδα.

– Αυτή η αμφιθυμία των Ευρωπαίων για εμάς φθάνει μέχρι τις μέρες μας;

– Ειδικά των Γερμανών. Υπάρχει η λατρεία για το θαύμα της αρχαίας Ελλάδας, αλλά υπάρχει και η σημερινή πραγματικότητα που είναι συχνά απογοητευτική.

– Απογοητευτικό είναι το γεγονός ότι συνήθως προσπαθούμε να λύσουμε τα προβλήματά μας φαντασιακά…

– Γι’ αυτό ακριβώς ο «Φάουστ», πέρα από την παγκόσμια επικαιρότητα του έργου, έχει τεράστια επικαιρότητα για εμάς. Η πρώτη πράξη του δεύτερου μέρους με τα χρηματικά προβλήματα του Βασιλείου παρουσιάζει σε μικρογραφία τα προβλήματα της σημερινής Ελλάδας.

– Οι Γερμανοί έχουν πολύ μεγάλη αγάπη για την εργασία. Ο Γκαίτε, όμως, φαίνεται να μην την αξιολογεί όπως οι υπόλοιποι συμπατριώτες του.

– Hταν αρκετά σκεπτικός απέναντι στο ιδανικό της εργασίας. Να πούμε ότι δεν ήταν αποκομμένος, μέχρι και τον θάνατό του, από τα όσα συνέβαιναν στον καιρό του, π.χ. από τα σοσιαλιστικά κινήματα ή τη Γαλλική Επανάσταση. Είναι πολύ αρνητικός προς την αποθέωση της εργασίας και της παραγωγής.

– Ο Φάουστ όλο ζητεί κάτι και όλο μένει ανικανοποίητος.

– Αυτό είναι ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του νεότερου ανθρώπου, για τον οποίον ο Γκαίτε, ιδίως τα τελευταία χρόνια της ζωής του, είχε πολύ μεγάλες επιφυλάξεις. Ο Φάουστ δεν θέλει να μη θέλει.

– «Ο Φάουστ ονειρεύεται τη στιγμή που περιέχει όλες τις στιγμές». Γιατί το ζητούμενο είναι η ακινησία και το τέλος του χρόνου; Το σκεπτικό του Γκαίτε δεν θυμίζει καθόλου σκεπτικό προτεστάντη ή καθολικού, είναι πιο κοντά στον εσχατολογικό χρόνο της Ορθοδοξίας.

– Αυτό μπορεί να το πει κανείς για πολλούς μεγάλους Γερμανούς που καταφέρονται εναντίον δύο συγκεκριμένων μορφών του χριστιανισμού που είναι οι μόνες που γνωρίζουν. Ο Γκαίτε εκφράζεται έτσι για να επισημάνει πόσο προβληματικό είναι το ιδανικό του νεότερου ανθρώπου, η ακατάπαυστη δραστηριότητα, να μην πει ποτέ πως είναι ευχαριστημένος. Γι’ αυτό γράφει άλλωστε και το μυθιστόρημα «Τα χρόνια περιπλάνησης», το οποίο χαρακτηρίζεται από έλλειψη δομής και είναι ιδιαίτερα πρωτοποριακό για την εποχή του.

– Οι δύο μεγαλύτεροι στοχαστές του κόσμου, ο Νίτσε και ο Καντ, είναι Γερμανοί. Ωστόσο, όπως έχει επισημάνει ο συγγραφέας Νίκος Καλαποθάκος («Κλειδωμένα σώματα-κλειστοί χρόνοι-συνεχείς κόσμοι», εκδ. Αρμός), η Δύση, με προεξάρχουσες τις ΗΠΑ, δημιούργησε μια κοινωνία με καντιανό περίγραμμα (τον νόμο) και περιεχόμενο νιτσεϊκό (τη βούληση)!

– Εδώ κρύβεται η δύναμη του αμερικανικού λαού, που ουσιαστικά έχει κοινή αγγλοσαξονική καταγωγή με τους Γερμανούς. Νομίζω όμως ότι σήμερα οι Γερμανοί βρίσκονται σε καλό δρόμο.

– Είναι δυνατή μια σύγκριση του Φάουστ με τον Κρέοντα της «Αντιγόνης»;

– Ο Κρέοντας είναι ο θεσμός και το κράτος που προσπαθεί να αντικαταστήσει το δίκαιο του αίματος. Και ο Φάουστ αντίστοιχα προσπαθεί να δημιουργήσει μια νέα παγκοσμιοποιημένη κοινωνία, που να βασίζεται στην έλλειψη του πόνου. Ο Γκαίτε φοβάται τον απόλυτο εκτροχιασμό στον οποίο μπορεί να οδηγηθεί ένας τέτοιος κόσμος.

Ο συγγραφέας

Ο Θανάσης Λάμπρου είναι πτυχιούχος της Νομικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Συνέχισε τις σπουδές του στη Γερμανία, στο πανεπιστήμιο της πόλης Φράιμπουργκ (Freiburg i. Br.), όπου σπούδασε από την αρχή Φιλοσοφία, Κλασική Φιλολογία και Ιστορία της Τέχνης. Το 1991 έλαβε το πτυχίο (Μagister Αrtium) και στη συνέχεια, ως υπότροφος γερμανικού ιδρύματος, εκπόνησε διδακτορική διατριβή στον τομέα της Φιλοσοφίας και ανακηρύχθηκε το 1994 διδάκτωρ Φιλοσοφίας (Ph.D.) του ιδίου πανεπιστημίου. Από το 1992 βιβλία του και μεταφράσεις του έχουν δημοσιευθεί από ελληνικούς και ξένους εκδοτικούς οίκους, ενώ τα τελευταία χρόνια συνεργάζεται με τις εκδόσεις Περισπωμένη.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή