Δώδεκα δοκίμια του Ουμπέρτο Εκο περιλαμβάνονται στη συλλογή «Στους ώμους των γιγάντων», που κυκλοφορεί αύριο, Δευτέρα, από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, σε μετάφραση της Χαριτωμένης Βόντα. Τα κείμενα αυτά γράφτηκαν ειδικά για το φεστιβάλ La Milanesiana. Από το 2008, κάθε διοργάνωση της Milanesiana είχε συγκεκριμένο θεματικό αντικείμενο, το οποίο ο Εκο ακολουθούσε, ενώ κάποιες φορές το είχε προτείνει ο ίδιος. Σήμερα η «Κ» προδημοσιεύει αποσπάσματα από το δοκίμιο «Η συνωμοσία». Η.Μ.
Οταν κλήθηκα να παρέμβω στο θέμα της εμμονής ή των εμμονών, σκέφθηκα ότι μία από τις εμμονές της εποχής μας είναι σίγουρα αυτή των συνωμοσιών. Αρκεί μια γρήγορη πλοήγηση στο Διαδίκτυο για να ανακαλύψει κανείς πόσες συνωμοσίες (προφανώς ψεύτικες) αναφέρονται. Η εμμονή με τη συνωμοσία, ωστόσο, δεν αφορά μόνο την εποχή μας αλλά και τους παλιότερους καιρούς.
Το ότι υπάρχουν και έχουν υπάρξει συνωμοσίες στην ιστορία μού φαίνεται προφανές, από τη δολοφονία του Ιούλιου Καίσαρα έως τη συνωμοσία της Πυρίτιδας, τη σατανική μηχανορραφία του Γεωργίου Καντουντάλ μέχρι τις σημερινές οικονομικές συνωμοσίες για να επιτευχθεί αύξηση στην αξία των μετοχών κάποιας εταιρείας. Αλλά το χαρακτηριστικό των πραγματικών συνωμοσιών είναι ότι αμέσως αποκαλύπτονται, είτε έχουν επιτυχία –βλέπε Ιούλιος Καίσαρας– είτε αποτυγχάνουν, όπως η συνωμοσία του Ορσίνι για να σκοτώσει τον Ναπολέοντα Γ΄, ή το λεγόμενο Golpe Borghese, μια απόπειρα πραξικοπήματος που οργανώθηκε από τον Γιούνιο Βαλέριο Μποργκέζε το 1969-70, ή τις συνωμοσίες του Λίτσιο Τζέλι. Οι πραγματικές συνωμοσίες δεν είναι μυστηριώδεις και δεν μας ενδιαφέρουν εδώ.
Αντίθετα, μας ενδιαφέρει το φαινόμενο του συνδρόμου της συνωμοσίας και της μυθοποίησης συνωμοσιών, ενίοτε κοσμικών, από τις οποίες βρίθει το Διαδίκτυο και οι οποίες παραμένουν μυστηριώδεις και άλυτες επειδή έχουν το ίδιο χαρακτηριστικό του μυστικού που, σύμφωνα με τον Ζίμελ, όσο πιο ισχυρό και γοητευτικό, τόσο πιο κούφιο είναι. Ενα κούφιο μυστικό στέκεται απειλητικό και δεν μπορεί ούτε να αποκαλυφθεί ούτε να αμφισβητηθεί, και ακριβώς γι’ αυτό γίνεται όργανο εξουσίας.
Ερχόμαστε στη βασική συνωμοσία με την οποία ασχολούνται πολλές ιστοσελίδες του Διαδικτύου, εκείνη της 11ης Σεπτεμβρίου. Οι θεωρίες που κυκλοφορούν είναι πολλές. Υπάρχουν οι ακραίες (που εντοπίζονται σε ισραηλινές φονταμενταλιστικές ή νεοναζιστικές σελίδες), σύμφωνα με τις οποίες το σχέδιο οργανώθηκε από τους Εβραίους, σε σημείο που όλοι οι Εβραίοι οι οποίοι δούλευαν στους δύο ουρανοξύστες είχαν ενημερωθεί και δεν πήγαν στη δουλειά τους εκείνη την ημέρα. (…)
Οσον αφορά συνωμοσίες και μυστικά, η εμπειρία (ακόμα και η ιστορική) μας λέει ότι: (i) εάν υπάρχει ένα μυστικό, ακόμα και αν ήταν γνωστό σε ένα άτομο, αυτό το άτομο, ίσως στο κρεβάτι με τον εραστή, αργά ή γρήγορα θα το αποκαλύψει (μόνο αφελείς μασόνοι και οι οπαδοί κάποιος κίβδηλης ναϊτικής ιεροτελεστίας πιστεύουν ότι υπάρχει μυστικό που παραμένει απαραβίαστο)· (ii) αν υπάρχει ένα μυστικό, θα υπάρχει πάντα και ένα επαρκές ποσό για το οποίο θα είναι κάποιος πρόθυμος να το αποκαλύψει (χρειάστηκαν μόνο μερικές εκατοντάδες χιλιάδες λίρες για να πείσουν έναν αξιωματικό του βρετανικού στρατού να πει όλα όσα έκανε στο κρεβάτι με την πριγκίπισσα Νταϊάνα, και αν το είχε κάνει με την πεθερά τής πριγκίπισσας, θα αρκούσε να διπλασιαστεί το ποσό και ένας τέτοιος κύριος θα το διηγείτο εξίσου). Τώρα, για να οργανώσει κανείς μια ψεύτικη επίθεση στους Δύο Πύργους (να τους ναρκοθετήσει, να ειδοποιήσει τις αεροπορικές δυνάμεις να μην παρέμβουν, να κρύψει τις ενοχοποιητικές αποδείξεις κ.λπ.), θα χρειαζόταν τη συνεργασία αν όχι χιλιάδων, τουλάχιστον εκατοντάδων ανθρώπων. Οι άνθρωποι που χρησιμοποιούνται γι’ αυτές τις επιχειρήσεις συνήθως δεν είναι κύριοι, και είναι αδύνατον ένας τουλάχιστον από αυτούς να μην είχε μιλήσει έναντι ενός επαρκούς ποσού. Με λίγα λόγια, από την ιστορία αυτή λείπει το Βαθύ Λαρύγγι. (…)
Με αυτό δεν εννοώ ότι ουδέποτε συνέβησαν συνωμοσίες. Αντιθέτως, οι συνωμοσίες είναι τυπικά κοινωνικά φαινόμενα. Τα φαινόμενα αυτά γίνονται σημαντικά, για παράδειγμα, κάθε φορά που άνθρωποι οι οποίοι πιστεύουν στη θεωρία συνωμοσίας έρχονται στην εξουσία. Και όσοι πιστεύουν ειλικρινά ότι ξέρουν πώς να φτιάξουν τον παράδεισο επί της γης είναι ευκολότερο από οποιονδήποτε άλλον να υιοθετήσουν τη θεωρία συνωμοσίας και να εμπλακούν σε μια αντι-συνωμοσία εναντίον ανύπαρκτων συνωμοτών.