ΕΛΙΖΑΜΠΕΤ ΚΟΛΜΠΕΡΤ
Ο έκτος αφανισμός. Μια αφύσικη ιστορία
μτφρ.: Γιώργος Μαραγκός
εκδ. Μεταίχμιο, 2023, σελ. 336
Μπορεί η πρώτη επιστημονική ιδέα που μαθαίνουν σήμερα τα παιδιά μας να είναι ο αφανισμός –ποιο παιδί δεν ξέρει τους δεινόσαυρους;– αλλά ελάχιστοι συνειδητοποιούμε το πραγματικό της νόημα, ότι κάποια στιγμή δηλαδή πιθανότατα θα γίνει και το είδος μας θύμα αυτής της πραγματικότητας. Διαβάζοντας τον «Εκτο αφανισμό: Μια αφύσικη ιστορία» της δημοσιογράφου και συγγραφέα Ελίζαμπεθ Κόλμπερτ γίνεσαι κοινωνός μιας μοναδικής εμπειρίας ανακάλυψης. Κατ’ αρχάς, δεν αμφισβητείς ούτε στιγμή την απόφαση των κριτών που απένειμαν στο βιβλίο αυτό ένα βραβείο Πούλιτζερ το 2015.
Η Κόλμπερτ σου χαρίζει το προνόμιο ενός εισιτηρίου στη διπλανή της θέση, σ’ ένα ταξίδι που παρακολουθεί το μακραίωνο φαινόμενο των αφανισμών διαφόρων ειδών από προσώπου γης, για να καταλήξει στη δική μας εξαφάνιση. Το ταξίδι αυτό δεν είναι καθόλου εύκολο, αλλά έχει τεράστιες ανταμοιβές, καθώς η συγγραφέας φροντίζει με χιούμορ και οξυδέρκεια να το κάνει λίγο πιο ευχάριστο. Στην πορεία γνωρίζεις μαζί της σκαπανείς, επιστήμονες και ερευνητές, και πάνω απ’ όλα μαθαίνεις σε βάθος μια ιστορία που σε αφορά προσωπικά.
Η Κόλμπερτ επισημαίνει ότι εδώ και μισό δισεκατομμύριο χρόνια έχουν συμβεί πέντε μαζικοί αφανισμοί, κατά τους οποίους η βιοποικιλότητα μειώθηκε ξαφνικά και δραματικά. Ξεκινάει απ’ τον Παναμά για να δει τι συμβαίνει με τον αφανισμό του χρυσού βατράχου. Επισκέπτεται το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Γαλλίας, όπου βρίσκεται η πρώτη μαρτυρία αφανισμού από τον φυσιοδίφη Ζορζ Κιβιέ, και βλέπει τη «Μόνα Λίζα της παλαιοντολογίας», το σκίτσο των δοντιών ενός μαστόδοντα. Επειτα, ταξιδεύει στο Ισλανδικό Ινστιτούτο Φυσικής Ιστορίας στο Ρέικιαβικ, για να δει μία απ’ τις τελευταίες άλκες. Το πτηνό εξαφανίστηκε στις αρχές του 19ου αιώνα, εξαιτίας της ανθρώπινης απληστίας. Στη συνέχεια, ταξιδεύει στην κωμόπολη Γκούμπιο, βόρεια της Ρώμης, όπου υπάρχουν τα πρώτα ίχνη του τέλους της Κρητιδικής Περιόδου, του πρώτου μεγάλου αφανισμού, που συνέβη «μια κατά τα άλλα συνηθισμένη μέρα πριν από εξήντα πέντε εκατομμύρια χρόνια», όταν «ένας αστεροειδής πλάτους δέκα χιλιομέτρων προσέκρουσε στη Γη».
Η Ανθρωπόκαινος
Το πραγματικά συναρπαστικό κομμάτι του ταξιδιού ξεκινάει με την ανακάλυψη της «ανθρωπόκαινου», της γεωλογικής εποχής που κυριαρχείται απ’ τους ανθρώπους. «Είναι πιθανόν», της μαρτυρούν δύο επιστήμονες, «η παρακαταθήκη της Ανθρωπόκαινου να είναι αυτή ενός από τα πλέον αξιοσημείωτα, αν όχι κατακλυσμιαία, γεγονότα στην ιστορία του πλανήτη μας».
Τα νέα που κομίζει η Κόλμπερτ δεν είναι καθόλου καθησυχαστικά. «Αν συνεχίσουν οι σημερινές τάσεις, οι συγκεντρώσεις διοξειδίου του άνθρακα θα ξεπεράσουν μέχρι το 2050 τα 500 μέρη ανά εκατομμύριο, θα είναι περίπου διπλάσιες δηλαδή από την προβιομηχανική εποχή. Αναμένεται ότι μια τέτοια αύξηση θα οδηγήσει τελικά σε άνοδο της μέσης παγκόσμιας θερμοκρασίας κατά 1,5 έως 3,5 βαθμούς Κελσίου, κι αυτό με τη σειρά του θα πυροδοτήσει διάφορα γεγονότα που θα αλλάξουν τον κόσμο, μεταξύ αυτών την εξαφάνιση των παγετώνων που απομένουν, τη βύθιση νησιών με χαμηλό υψόμετρο και των παράκτιων πόλεων, καθώς και το λιώσιμο των πάγων της Αρκτικής. Αυτά είναι μόνο τα μισά».
Η δημοσιογράφος θίγει την οξίνιση των ωκεανών, το «εξίσου κακό δίδυμο αδελφάκι» της υπερθέρμανσης του πλανήτη. «Οπως ακριβώς έχει μεγάλη διαφορά για τη χημεία του αίματός σας το αν θα σας πάρει ένα μήνα ή μία ώρα για να πιείτε έξι μπίρες, έτσι έχει και μεγάλη διαφορά για τη θαλάσσια χημεία το αν το διοξείδιο του άνθρακα προστεθεί στη θάλασσα μέσα σε ένα εκατομμύριο χρόνια ή μέσα σε εκατό χρόνια. Για τους ωκεανούς, όπως και για το ανθρώπινο συκώτι, ο ρυθμός έχει σημασία». Επειτα, μεταφέρεται στην Αυστραλία, σ’ ένα μικρό νησάκι ονόματι One Tree, για να δει τι συμβαίνει στους υφάλους, οι οποίοι προβλέπεται να είναι το πρώτο οικοσύστημα της σύγχρονης εποχής που θα αφανιστεί ολοκληρωτικά, έως το τέλος αυτού του αιώνα. Αν συνεχιστούν οι τάσεις, μέχρι το 2050 οι επισκέπτες του Μεγάλου Κοραλλιογενούς Υφάλου θα βλέπουν μόνο νεκρά κοράλλια γύρω τους.
Στον Αμαζόνιο
Στη συνέχεια, η Κόλμπερτ κατευθύνεται στο δάσος του Αμαζονίου. «Αν υποθέσουμε, πολύ συντηρητικά, ότι υπάρχουν δύο εκατομμύρια είδη στα τροπικά δάση, αυτό σημαίνει ότι χάνονται περίπου πέντε χιλιάδες είδη τον χρόνο. Δηλαδή δεκατέσσερα είδη την ημέρα ή ένα είδος κάθε εκατό λεπτά». Ο σύγχρονος ρυθμός αφανισμού είναι «10.000 φορές μεγαλύτερος απ’ τον φυσιολογικό». Σε μια σπηλιά κοντά στη Νέα Υόρκη η συγγραφέας διαπιστώνει τον αφανισμό νυχτερίδων, ενώ κάνει και μια εκτενή μνεία στις προσπάθειες σωτηρίας του ρινόκερου της Σουμάτρας που είναι επίσης υπό εξαφάνιση. «Η ειρωνεία είναι πως οι άνθρωποι είναι τόσο εκείνοι που έχουν οδηγήσει έως εκεί (στον αφανισμό) το είδος, όσο και εκείνοι που μπορούν να το σώσουν με τις ηρωικές τους προσπάθειες». Και καταλήγει στην Κοιλάδα Νεάντερταλ, στη Γερμανία, για να συναντήσει τον πρόγονο που αφανίσαμε εμείς.
«Ο λόγος που το βιβλίο αυτό το γράφει ένα μαλλιαρό δίποδο», γράφει η Κόλμπερτ, «αντί για ένα με φολίδες, έχει περισσότερο να κάνει με την ατυχία των δεινοσαύρων παρά με κάποια συγκεκριμένη αρετή των θηλαστικών». Την ίδια ώρα, αν και υπάρχουν πολλοί και διάφοροι λόγοι για την εξαφάνιση των ειδών, «αν ακολουθήσετε τη διαδικασία μέχρι τις ρίζες της, θα φτάσετε αναπόφευκτα στον ίδιο ένοχο: “ένα ψηλόλιγνο είδος”».
Το μεγάλο «Αν»
Ανησυχούμε για τις λεγόμενες υπαρξιακές απειλές που βιώνει το είδος μας, μιλάμε για την τεχνητή νοημοσύνη και για την πυρηνική απειλή. Η κλιματική αλλαγή αλλά και η υπερθέρμανση του πλανήτη, ωστόσο, φέρεται να είναι ένας ακόμα πιο άμεσος κίνδυνος. Βρισκόμαστε στην αρχή του έκτου αφανισμού, και αναμφισβήτητα ο βασικός υπαίτιος είμαστε εμείς. Η λέξη-κλειδί του βιβλίου είναι το «αν». Αυτό το «αν» επαναλαμβάνεται σαν μάντρα στο βιβλίο και προβληματίζει. Τι θα γίνει από εδώ και πέρα, αν συνεχίσουμε με τον ίδιο τρόπο ζωής; Είναι προφανές ότι παίρνουμε ένα τεράστιο ρίσκο, κι ότι πιθανώς πριονίζουμε το κλαδί πάνω στο οποίο καθόμαστε. Οι αισιόδοξοι λένε ότι μπορούμε να αποτρέψουμε τον δικό μας αφανισμό. Η Κόλμπερτ δεν είναι και πολύ σίγουρη. Ο γεωλογικός χρόνος είναι ασύλληπτα μεγάλος, αλλά με τη δράση μας διακινδυνεύουμε να τον συντομεύουμε δραστικά. «Η ιστορία της ζωής αποτελείται από “μακριά διαστήματα ανίας που διακόπτονται περιστασιακά από πανικό”», γράφει η Κόλμπερτ. Μήπως πλησιάζει επικίνδυνα αυτή η ώρα;