19 Μαρτίου 1966. Στο «Κόουλ Φιλντ Χάους» του Μέριλαντ των ΗΠΑ διαδραματίζεται μία από τις μεγαλύτερες εκπλήξεις στην ιστορία του κολεγιακού μπάσκετ (NCAA). Το άσημο Πανεπιστήμιο του Τέξας Γουέστερν (νυν UTEP), επικρατεί στον τελικό του πανίσχυρου Κεντάκι με 72-65 και κατακτά το πρώτο και μέχρι σήμερα τελευταίο του πρωτάθλημα. Εκείνη η ημέρα, όμως, δεν πέρασε στην ιστορία λόγω του απρόσμενου αποτελέσματος. Εκείνη την ημέρα άλλαξε το… χρώμα του αμερικανικού μπάσκετ. Η ομάδα του Τέξας αγωνίστηκε στον τελικό με πεντάδα αποτελούμενη από μαύρους παίκτες, ενώ ως αλλαγές χρησιμοποιήθηκαν μόνο οι δύο, επίσης μαύροι που βρίσκονταν στον πάγκο, και κανείς από τους πέντε λευκούς. Σε χρόνια που το χρώμα του δέρματος καθόριζε και την κοινωνική θέση ενός ανθρώπου, ένας λευκός προπονητής, ο Ντον Χάσκινς, άλλαξε απότομα τις ισορροπίες και μάλιστα σε μία περιοχή -τον συντηρητικό Νότο των ΗΠΑ- όπου το φαινόμενο του ρατσισμού βρισκόταν σε έξαρση.
Ο Ντον Χάσκινς γεννήθηκε στις 14 Μαρτίου 1930 στο Ενιντ της Οκλαχόμα και η παιδική του ηλικία τον βρίσκει με μία μπάλα του μπάσκετ στα χέρια, παίζοντας συνήθως με τους Αφροαμερικανούς φίλους του στην αυλή του σπιτιού του. Από το 1949 έως το 1952 αγωνίστηκε για το Πανεπιστήμιο της Οκλαχόμα, φθάνοντας δύο φορές έως τα ημιτελικά του NCAA. Στη συνέχεια ξεκίνησε την προπονητική του καριέρα αναλαμβάνοντας τα προγράμματα μπάσκετ τόσο των αγοριών όσο και των κοριτσιών στο Λύκειο του Μπέντζαμιν, ενώ έπειτα πέρασε και από αυτά του Χέντλεϊ και του Ντούμας.
Το 1961 θα μετακομίσει λίγο πιο νότια, στο Τέξας ως άγνωστος μεταξύ αγνώστων για να αναλάβει το μπασκετικό τμήμα του κολεγίου. Εκεί βρήκε μία μετριότατη ομάδα, με λιγοστό ταλέντο και ελάχιστες προσδοκίες. Σταδιακά πραγματοποιήθηκαν κάποια βήματα προόδου, με τον Χάσκινς να ενισχύει την ομάδα με μαύρους παίκτες που εντόπιζε στα ανοικτά γήπεδα των γκέτο των κοντινών φτωχογειτονιών. Το έργο του δεν ήταν καθόλου εύκολο, αφού πρώτα έπρεπε να πείσει τους ίδιους τους αθλητές να αγωνιστούν για το κολέγιο και δεύτερον, έπρεπε να τους προστατέψει από τη ρατσιστική κοινωνία του Νότου. Πολλοί από τους παίκτες δέχθηκαν επιθέσεις λεκτικής και σωματικής βίας, ακόμη και απειλές κατά της ζωής τους. Ποντάροντας στο πείσμα τους και τον πληγωμένο εγωισμό τους, ο Χάσκινς κατάφερνε να διαλύει τις τάσεις φυγής των περισσότερων παικτών του.
Οι «ανθρακωρύχοι» του Τέξας έφθασαν στο απόγειο της επιτυχίας τους το 1966, όταν τους δόθηκε η ευκαιρία να κατακτήσουν τον τίτλο του NCAA, απέναντι στο Πανεπιστήμιο του Κεντάκι, στο οποίο προπονητής ήταν ο Αντολφ Ραπ και ηγέτης ο νεαρός Πατ Ράιλι. Η ομάδα του Κεντάκι αποτελείτο μόνο από λευκούς παίκτες.
Στον τελικό ο Χάσκινς πήρε την απόφαση να παρατάξει πεντάδα μόνο με μαύρους, ενώ και οι δύο άλλοι παίκτες που χρησιμοποιήθηκαν ήταν επίσης μαύροι. «Πραγματικά δεν σκέφτηκα ότι θα ξεκινήσω με πέντε μαύρους. Απλώς, ήθελα να βάλω τους πέντε καλύτερους παίκτες μου στο παρκέ. Απλώς, ήθελα να κερδίσω», παραδέχθηκε λίγο αργότερα ο Χάσκινς, που με την κίνησή του αυτή άνοιξε τον δρόμο προς τη δόξα για εκατοντάδες παίκτες που είχαν άνιση αντιμετώπιση τόσο στη ζωή όσο και στον αθλητισμό. Ωθησε εκατοντάδες παιδιά να αξιολογήσουν διαφορετικά τις επιλογές της ζωής τους, μέσω του μπάσκετ.
Ο δρόμος προς τη δόξα
Η ιστορία εκείνης της ομάδας αποτυπώθηκε και στη μεγάλη οθόνη το 2006 με την ταινία «Ο δρόμος προς τη δόξα» (Glory Road) σε σκηνοθεσία του Τζέιμς Γκάρντνερ, με τον Τζος Λούκας ως Χάσκινς και τον Γιον Βόιτ ως Αντολφ Ραπ. Στην ταινία, ο ίδιος ο Χάσκινς παίζει σε μία σκηνή έναν μικρό ρόλο ως υπάλληλος βενζινάδικου, ενώ πριν βγει στις αίθουσες είχαν προκληθεί αντιδράσεις από την πλευρά της οικογένειας του προπονητή του Κεντάκι, Αντολφ Ραπ, με τον γιο του να υποστηρίζει πως ο πατέρας του κινδυνεύει να εμφανιστεί ως ρατσιστής. Ο Ραπ, πάντως, στα επόμενα χρόνια της καριέρας του συνεργάστηκε επιτυχώς με μαύρους παίκτες. Επίσης, αρκετά πανεπιστήμια αναίρεσαν την απαγόρευσή τους προς τους Αφροαμερικανούς αθλητές.
Οι παίκτες που είχε χρησιμοποιήσει εκείνο το βράδυ ο Χάσκινς ήταν οι Μπόμπι Τζο Χιλ, Ντέιβιντ Λάτιν, Ορστεν Αρτις, Γουίλι Γουόρσλεϊ, Γουίλι Κάετζερ, Νέβιλ Σεντ και Χάρι Φλάρνοϊ. Οι πέντε λευκοί που συμπλήρωναν την ομάδα ήταν οι Τζέρι Αρμστρονγκ, Λούις Μπάντουιν, Ντικ Μάιερς, Ντέιβ Παλάσιο και Τόγκο Ράιλι. Αυτό που κατάφερε ο Χάσκινς ήταν να βρει τις κατάλληλες ισορροπίες και να ενώσει διαφορετικές προσωπικότητες και αντίθετα χρώματα.
Επίσης, σύμφωνα με τους παίκτες του υπήρξε και ένας ικανότατος προπονητής. Ο Χάσκινς έδινε μεγάλη βαρύτητα στα φυσικά προσόντα των αθλητών του και απαιτούσε σκληρή δουλειά στις προπονήσεις. «Δεν χρειαζόμασταν ξεκούραση μετά τους αγώνες, αλλά πριν από αυτούς», παραδέχθηκε ένας από τους παίκτες εκείνης της γενιάς, ο Χάρι Φλάρνοϊ. Επίσης, ένας άλλος τομέας που «επένδυε» ήταν τα ψυχικά χαρίσματα. «Δεν είναι θέμα ταλέντου, είναι θέμα ψυχής», όπως ακούγεται να λέει στο τελευταίο τάιμ άουτ της ταινίας.
Η «κατάρα» της νίκης και η εχθρική αντιμετώπιση
Ο Ντον Χάσκινς έμεινε στην ιστορία για την τολμηρή και συνάμα άκρως επιτυχημένη κίνησή του στον τελικό του 1966, αλλά η καριέρα του δεν είχε την ανάλογη πορεία. Το Πανεπιστήμιο του Τέξας συνέχισε σε υψηλό επίπεδο χωρίς ποτέ να καταφέρει κάποια παρόμοια επιτυχία, ωστόσο, τα μεγάλα κολέγια των ΗΠΑ τον αντιμετώπισαν με επιφύλαξη και ουδέποτε του πρόσφεραν μία θέση για τον πάγκο τους. Είχε «στιγματιστεί» από το… μαύρο παρελθόν του και ουδείς ήθελε μπλεξίματα αντιρατσιστικού περιεχομένου. Επίσης, τα πρώτα χρόνια, αρκετά ΜΜΕ, θέλοντας να τον υποβαθμίσουν ανέφεραν πως ο Χάσκινς, αντί να βοηθάει, εκμεταλλεύεται τους μαύρους!
Η συντηρητική κοινωνία του Τέξας υποδέχθηκε με ανάμεικτα συναισθήματα την επιτυχία του Πανεπιστημίου, αφού ακόμη και μετά την 19η Μαρτίου του 1966 συνεχίστηκαν οι απειλές κατά της ζωής τόσο των παικτών, όσο και του Χάσκινς, ο οποίος παρότι αμφιταλαντεύτηκε αρκετά, δεν πτοήθηκε και παρέμεινε στη θέση του μέχρι και το 1999! «Μερικές φορές νόμιζα ότι η κατάκτηση του πρωταθλήματος ήταν ό, τι χειρότερο μου συνέβη. Ευχόμουν για πολλά χρόνια να μην είχαμε κερδίσει ποτέ αυτόν τον αγώνα με το Κεντάκι, γιατί η ζωή θα ήταν πολύ πιο εύκολη και για μένα και για τους παίκτες μου», ανέφερε στην αυτοβιογραφία του.
Με την πάροδο του χρόνου ο Χάσκινς κέρδισε τον σεβασμό μιας κοινωνίας που σιγά σιγά άλλαζε τρόπο σκέψης. Μέχρι το τέλος της ζωής του, μετά από χρόνια προβλήματα με την καρδιά του, στις 7 Σεπτεμβρίου 2008, παρέμεινε πιστός στις αρχές του και μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας. Μάλιστα, είχε αρνηθεί δύο φορές να συναντήσει τον τότε πρόεδρο των ΗΠΑ, Τζορτζ Μπους, στις αρχές της δεκαετίας του ’90. Προτιμούσε να απολαμβάνει την αγαπημένη του τεκίλα, να πηγαίνει για ψάρεμα και να λέει ιστορίες από τη διαδρομή του προς τη δόξα.
