Ηταν στα μέσα της δεκαετία του ’80, σε μια ημερίδα της Β΄ Μπιενάλε Νέων Καλλιτεχνών της Μεσογείου, όταν ακούστηκε για πρώτη φορά η πρόταση να αποκατασταθεί το παλιό εργοστάσιο της ΥΦΑΝΕΤ, το οποίο είχε κλείσει οριστικά το 1965, για να στεγάσει ένα μουσείο σύγχρονης τέχνης στη Θεσσαλονίκη. Μετά σχεδόν τριάντα χρόνια δεσμεύσεων και εξαγγελιών, την εξαγορά του ακινήτου από το ελληνικό Δημόσιο και την εγκατάσταση μιας κατάληψης, το μόνο που προχωράει στην υπόθεση της ΥΦΑΝΕΤ είναι οι ρωγμές στα θεμέλια ενός μοναδικού δείγματος βιομηχανικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς.
Φέτος η φημισμένη Συλλογή Κωστάκη συμπληρώνει 15 χρόνια στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΚΜΣΤ), το οποίο βρίσκεται σε νέα τροχιά συνένωσης με το «αδελφό» Μακεδονικό Μουσείο (ΜΜΣΤ). «Το σχέδιο είναι να έχει η πόλη ένα μουσείο με δυναμική και διεθνή εμβέλεια, με εξασφαλισμένη τη βιωσιμότητά του», δηλώνει στην «Κ» ο αναπληρωτής υπουργός Πολιτισμού Νίκος Ξυδάκης. Τα δύο μουσεία φαίνεται να συναινούν στην προοπτική της συνένωσης, κυρίως για λόγους οικονομίας. «Η εξαγγελία δείχνει την καλή πρόθεση του υπουργείου. Είναι σημαντικό να υπάρξει σεβασμός στην εικαστική ταυτότητα των φορέων και στην ιστορία τους στη Θεσσαλονίκη», επισημαίνει η διευθύντρια του ΚΜΣΤ, Μαρία Τσαντσάνογλου.
Τα νομικά ζητήματα -στα οποία «σκόνταφταν» παρόμοιες συζητήσεις στο παρελθόν- θα κληθεί να λύσει η νέα διοίκηση του ΚΜΣΤ από κοινού με το ΜΜΣΤ, το οποίο έχει αναστείλει τη λειτουργία του λόγω σοβαρών οικονομικών προβλημάτων. Ως προς τον χώρο που θα στεγάσει το νέο μουσείο, ο κ. Ξυδάκης προσδιορίζει ως «πρώτο πυρήνα φιλοξενίας» τον χώρο του ΜΜΣΤ στη ΔΕΘ, με προοπτική αξιοποίησης κι άλλων χώρων εντός της έκθεσης. «Η Μονή Λαζαριστών δεν έχει μουσειακές προδιαγραφές. Το κτίριο είναι από δύσκολο έως ακατάλληλο», τονίζει ο αναπληρωτής υπουργός. Με τη συνένωση θα ξεκαθαρίσει και το θέμα του ιδρυτικού νόμου του ΚΜΣΤ, σημειώνει ο κ. Ξυδάκης, καθώς μέχρι σήμερα ως έδρα του μουσείου αναφέρεται η ΥΦΑΝΕΤ. «Το σχέδιο της ΥΦΑΝΕΤ ξεπερνά τις παρούσες δυνατότητες. Δεν υπάρχει η ροή των εκατομμυρίων του 2000, κάθε εγχείρημα πρέπει να εξασφαλίζει τη βιωσιμότητά του. Η εποχή έχει αλλάξει», σημειώνει. Ποια ήταν όμως η εποχή που ευνόησε το φιλόδοξο σχέδιο της ΥΦΑΝΕΤ και οδήγησε το ΥΠΠΟ στην εξαγορά του ακινήτου από την Εθνική Τράπεζα;
Πολιτιστική Πρωτεύουσα
Το 1993 το υπουργείο Πολιτισμού χαρακτήρισε το βιομηχανικό συγκρότημα και τον περιβάλλοντα χώρο «ιστορικό διατηρητέο μνημείο» θέτοντας έτσι σε εφαρμογή ένα αυστηρό θεσμικό πλαίσιο προστασίας της ΥΦΑΝΕΤ. Ενα χρόνο μετά, ο Οργανισμός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης «Θεσσαλονίκη 1997» ήρθε σε επαφή με την ιδιοκτήτρια του ακινήτου, την Εθνική Τράπεζα (ΕΤΕ), για την αξιοποίησή του στην κατεύθυνση της στέγασης ενός μουσείου σύγχρονης τέχνης. «Συναντήθηκα στη Θεσσαλονίκη με τον τότε διοικητή της τράπεζας, τον Γεώργιο Μίρκο. Είχε καταλάβει ότι ήταν ευκαιρία να αξιοποιήσει μια περιουσία που με τους υφιστάμενους χαρακτηρισμούς ήταν σχεδόν μηδενικής αξίας. Η πρότασή του ήταν η δημιουργία ενός συνεδριακού και εκπαιδευτικού κέντρου για τα στελέχη της από τις χώρες των Βαλκανίων και η παραχώρηση μέρους του οικήματος για τη στέγαση του μουσείου», σημειώνει ο τότε αντιπρόεδρος του οργανισμού, Δημήτριος Σαλπιστής. Επειτα από χρονοβόρες συζητήσεις και αντεγκλήσεις, οι δύο εμπλεκόμενες πλευρές συμφώνησαν στη συμβιβαστική πρόταση της ΕΤΕ, η οποία αποτυπώθηκε στην αρχιτεκτονική μελέτη του Παναγιώτη Τζώνου. Ωστόσο, παρά την αρχική συμφωνία και την εκπόνηση της μελέτης, το σχέδιο «πάγωσε» μετά το τέλος της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας.
Σύντομο ιστορικό
Το εργοστάσιο ξεκίνησε τη λειτουργία του επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από την εταιρεία Καπαντζής – Καζαζής και Σία, με παραγωγή υφασμάτων, ενώ έπειτα από μια πυρκαγιά άνοιξε ξανά ως Ανώνυμος Οθωμανική Εταιρεία Υφασμάτων και Φεσιών. Το 1925 λειτούργησε υπό τον επιχειρηματία Αθανάσιο Μακρή και έπειτα μετατράπηκε ξανά σε ανώνυμη εταιρεία με την ονομασία ΥΦΑΝΕΤ. Τη δεκαετία του ’30 ολοκληρώθηκαν οι τελευταίες επεκτάσεις του κτιρίου από τους αρχιτέκτονες Α. Νικόπουλο και Κ. Κοκορόπουλο. Η φθίνουσα πορεία του εργοστασίου ξεκίνησε μετά τη δεύτερη πυρκαγιά στις εγκαταστάσεις του στις αρχές του ’50. Το 1965, ύστερα από πολύμηνες απεργιακές κινητοποιήσεις και απεργίες πείνας των εργατών, η ΥΦΑΝΕΤ, πνιγμένη στα χρέη, έκλεισε και πέρασε στην κυριότητα της Εθνικής Τράπεζας.
Ανησυχία για το κτίριο-φάντασμα
Ενα βράδυ του Οκτωβρίου του 1998, η Αστυνομία περικυκλώνει τη Μονή Λαζαριστών και κάτω από δρακόντεια μέτρα ασφαλείας άνδρες ξεφορτώνουν πακέτα στις αποθήκες του ΚΜΣΤ και οι σκηνές που εκτυλίσσονται θυμίζουν κινηματογραφική ταινία. Είναι η βραδιά που η φημισμένη Συλλογή Κωστάκη έφτασε στη Θεσσαλονίκη από την Κολωνία. Μόλις έναν χρόνο πριν, είχε ιδρυθεί το ΚΜΣΤ από τον τότε υπουργό Πολιτισμού Ευάγγελο Βενιζέλο, με έδρα την ΥΦΑΝΕΤ και «προσωρινή» στέγη τη Μονή Λαζαριστών. «Ο ιδρυτικός νόμος μάς υποχρέωνε να κινηθούμε προς την κατεύθυνση της ΥΦΑΝΕΤ και αρχίσαμε να δρομολογούμε τη διαδικασία αγοράς του ακινήτου», τονίζει ο μέχρι πρότινος πρόεδρος του ΚΜΣΤ και πρώτος διευθυντής του, Μίλτος Παπανικολάου. Το ΥΠΠΟ αγόρασε τελικά το παλαιό εργοστάσιο από την Εθνική το 2006 με αντίτιμο 10 εκατ. ευρώ, με πόρους του Γ΄ ΚΠΣ, λίγες ημέρες πριν από την εκπνοή του προγράμματος και με απώτερο στόχο την αποκατάσταση του ακινήτου με πόρους του ΕΣΠΑ. Παράλληλα, είχε προκηρυχθεί διαγωνισμός για την αξιοποίηση του παλαιού εργοστασίου, ο οποίος όμως δεν επικυρώθηκε ποτέ, με αποτέλεσμα η υπόθεση να καταλήξει στη Δικαιοσύνη. «Αν η ΥΦΑΝΕΤ εντασσόταν τότε, το 2007, στο πρόγραμμα ΕΣΠΑ, πιστεύω ότι τώρα θα είχαμε ένα αποτέλεσμα. Οι επόμενες διοικήσεις όμως είχαν άλλη πολιτική και επέλεξαν να στραφούν στη διοργάνωση μεγάλων εκθέσεων», σημειώνει ο κ. Παπανικολάου.
Ηδη όμως το σχέδιο της αξιοποίησης της ΥΦΑΝΕΤ είχε αρχίσει να υποβαθμίζεται μετά την εξαγορά του ακινήτου. «Το υπ. Πολιτισμού θα έπρεπε να ακολουθήσει κάποιες ενέργειες μετά την αγορά, αλλά κάτι τέτοιο δεν έγινε», τόνισε στην «Κ» ο καθηγητής Γλυπτικής και πρώην πρόεδρος του φορέα για την τριετία 2005-08, Γεώργιος Τσάρας. Τα επόμενα χρόνια και μέχρι σήμερα η ΥΦΑΝΕΤ θα παραμείνει στην κυριότητα του υπουργείου, ενώ το ΚΜΣΤ έθετε το ζήτημα ως εκκρεμότητα στις εκάστοτε πολιτικές ηγεσίες. «Ακόμη κι αν πήγαιναν όλα καλά και ξεκινούσε το έργο, θα έπρεπε να υπολογίζουμε καμιά δεκαετία μέχρι να βρεθούν τα κονδύλια, να γίνουν οι μελέτες, οι διαγωνισμοί κ.λπ. Αυτός είναι ο λόγος που όσο ήμουν πρόεδρος προσπάθησα, αντί να κυνηγάω την ΥΦΑΝΕΤ, που ακολουθούσε λόγω της δικαστικής διένεξης και της κατάληψης έναν άλλο δρόμο, να βρω μια λύση προς το κέντρο της πόλης, όχι γιατί η Μονή Λαζαριστών δεν είναι καλή, αλλά γιατί δεν είναι κατάλληλη για μουσείο σύγχρονης τέχνης», σημειώνει η διευθύντρια του ΕΜΣΤ και πρώην πρόεδρος του ΚΜΣΤ, Κατερίνα Κοσκινά, για την περίοδο 2009-14.
Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ειδικός για να διαπιστώσει τις εκτεταμένες φθορές στο σύνολο σχεδόν της εξωτερικής όψης του παλιού εργοστασίου. Η έκθεση του κτιρίου στην υγρασία και στα καιρικά φαινόμενα, σε συνδυασμό με την απουσία εργασιών συντήρησης μεγάλης κλίμακας για δεκαετίες, έχουν προκαλέσει διαβρώσεις και ρωγμές στις πλίνθινες τοιχοποιίες, ενώ σε αρκετά σημεία έχουν τοποθετηθεί πλέγματα προστασίας. Η φύση, ενισχυμένη από το ρέμα που διαπερνά το εργοστάσιο, φαίνεται να έχει εισχωρήσει στο εσωτερικό των κτιρίων, που καταλαμβάνουν περίπου 18.000 τ.μ. από τη συνολική έκταση των 13 στρεμμάτων. «Το ερώτημα είναι πώς θα κρατηθεί όρθιο το κτίριο. Το 2011 είχαμε δει ρωγμές σε σημεία που ήταν ήδη επικίνδυνα. Οι ρωγμές μόνο βαθαίνουν και δεν διορθώνονται χωρίς μελέτη αποκατάστασης», σημειώνει ο αρχιτέκτονας Μιχάλης Βελένης, ο οποίος εκπόνησε, σε συνεργασία με τον αρχιτέκτονα Γιώργο Μαυρίδη, μια ενδιαφέρουσα διπλωματική εργασία το 2011 με θέμα την αποκατάσταση της ΥΦΑΝΕΤ για τη φιλοξενία της Συλλογής Κωστάκη, λαμβάνοντας υπόψη στο αρχιτεκτονικό σχέδιο την παρουσία της κατάληψης και την πρόσβαση στο κτίριο από την ευρύτερη περιοχή.
Το παλαιό εργοστάσιο της ΥΦΑΝΕΤ αποτελεί ένα λαμπρό δείγμα εξέλιξης της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής στη χώρα μας και η αξία του για τη νεότερη ιστορία της Θεσσαλονίκης είναι δεδομένη. Το ενδιαφέρον όλων των πλευρών για τη συντήρησή του είναι επίσης καταγεγραμμένο. Ωστόσο, το ποιος μπορεί και με ποιο τρόπο να αποτρέψει την ολοκληρωτική μετατροπή του σε ακόμη ένα κτίριο-φάντασμα είναι ένα ερώτημα που ψάχνει απάντηση.
Σε κατάληψη
Από τον Μάρτιο του 2004 το κτίριο του παλαιού εργοστασίου τελεί υπό κατάληψη από άτομα του αντεξουσιαστικού χώρου. Πριν από τη δημιουργία της «Φάμπρικα ΥΦΑΝΕΤ», ο εγκαταλελειμμένος χώρος είχε μετατραπεί σε καταφύγιο τοξικομανών και αυτοσχέδια χωματερή. Στα πρώτα χρόνια που ακολούθησαν, οι καταληψίες διοργάνωσαν από πορείες μέχρι συναυλίες, ανοιχτές συζητήσεις και εκθέσεις, συλλογική κουζίνα, θεατρικά δρώμενα, ενώ είναι γνωστό στους νεότερους της περιοχής το «πάρκο BMX» με ράμπες ακροβατικών στο εσωτερικό του κτιρίου, που έδωσε ένα διαφορετικό στίγμα στον επί χρόνια εγκαταλελειμμένο χώρο. Κατά καιρούς η κατάληψη έκανε διορθωτικές παρεμβάσεις στο ταλαιπωρημένο κτίριο, οι οποίες όμως δεν είναι ικανές να εμποδίσουν μακροπρόθεσμα τη φθορά του.