Το ερώτημα αν μπορούν να ενισχυθούν οι αρμοδιότητες του Προέδρου της Δημοκρατίας περιλαμβάνει και το αν οι αρμοδιότητες αυτές μπορούν να φθάσουν στο σημείο να εισαχθεί το λεγόμενο «προεδρικό» σύστημα. Επειδή υποστηρίζεται συχνά ότι η εισαγωγή αυτού του συστήματος μπορεί να γίνει μόνο με άσκηση συντακτικής εξουσίας, θα ήθελα να εκθέσω εδώ τη γνώμη μου ότι αρκεί προς τούτο αναθεώρηση του Συντάγματος.
Mη αναθεωρήσιμες είναι μόνο οι συνταγματικές διατάξεις που κατοχυρώνουν θεμελιώδεις αρχές και αξίες και όχι ειδικότερες μορφές εφαρμογής τους. Συνεπώς στο άρθρο 110 του Συντάγματος, το οποίο προβλέπει ως μη αναθεωρήσιμες τις διατάξεις που καθορίζουν τη μορφή του πολιτεύματος ως Προεδρευόμενης Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας, πρέπει να δοθεί το νόημα ότι αποκλείει την αναθεώρηση γενικά της δημοκρατικής αρχής, της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας (που κατοχυρώνεται στο άρθρο 1 Συντ.) και όχι την αναθεώρηση των ειδικότερων τρόπων πραγμάτωσής της, οι οποίοι μπορεί να ποικίλλουν και ως προς τις αρμοδιότητες του Προέδρου της Δημοκρατίας. Μη αναθεωρήσιμες συνταγματικές διατάξεις είναι εσαεί δεσμευτικές. Τούτο επιβάλλει την αποφυγή ερμηνευτικής διεύρυνσής τους. Το πνεύμα του άρθρου 110 Συντ. δεν μπορεί να είναι η καθήλωση εις το διηνεκές της δημοκρατίας σε ένα ειδικότερο σύστημα δημοκρατικής διακυβέρνησης, όταν υπάρχουν και άλλες, επίσης δημοκρατικές, μορφές διακυβέρνησης. Οποιοδήποτε αντίθετο γραμματικό ή ιστορικό επιχείρημα από την εποχή σύνταξης του Συντάγματος υποχωρεί μπροστά στην τελολογική μέθοδο ερμηνείας που απαιτεί αξιολογικές σταθμίσεις, με αναζήτηση της ενυπάρχουσας στη διάταξη λογικής και του νομοθετικού σκοπού.
Ετσι, το νόημα του άρθρου 110 Συντ. ως προς τη (μη αναθεωρήσιμη) «μορφή του πολιτεύματος ως Προεδρευόμενης Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας» θα πρέπει να δεχθούμε ότι είναι το εξής: Η έκφραση «Προεδρευόμενη» σημαίνει απλά όχι «Βασιλευόμενη», δηλαδή σημαίνει ότι ο αρχηγός του κράτους πρέπει να είναι αιρετός (εκλεγόμενος) Πρόεδρος και όχι (ισόβιος και κληρονομικός) Βασιλέας. Η Βασιλευόμενη πράγματι νοθεύει τη Δημοκρατία ως προς το ανώτατο αξίωμα του Κράτους. Εξάλλου, η έκφραση «Κοινοβουλευτική» σημαίνει ότι η νομοθετική εξουσία θα ασκείται από Κοινοβούλιο (απαρτιζόμενο από εκπροσώπους του λαού), διακρινόμενο από την εκτελεστική εξουσία. Το Κοινοβούλιο ως φορέας της νομοθετικής εξουσίας θα είναι έτσι κι αλλιώς (είτε προβλέπεται συνεχής εξάρτηση του Προέδρου –δημοκρατικά εκλεγμένου– από την εμπιστοσύνη του Κοινοβουλίου είτε όχι) σημαντικό αντίβαρο στην άσκηση από τον Πρόεδρο της εκτελεστικής εξουσίας και εξασφαλίζει την (επίσης μη αναθεωρήσιμη) διάκριση των εξουσιών (η οποία αποτελεί εχέγγυο για τη δημοκρατική άσκηση της κρατικής εξουσίας). Συνεπώς αυτό που δεν μπορεί να καταλυθεί με οποιαδήποτε συνταγματική αναθεώρηση είναι η δημοκρατική αρχή και όχι τα ειδικότερα συστήματα έκφρασής της.
Αλλωστε η γνώμη ότι η καθιέρωση «προεδρικού» (ή παραπλήσιου) συστήματος (αν φυσικά τούτο κριθεί σκόπιμο) μπορεί να γίνει μόνο με άσκηση πρωτογενούς συντακτικής εξουσίας είναι εξαιρετικά επικίνδυνη από δημοκρατική άποψη. Διότι δίνει «πράσινο φως» στην άσκηση μιας τέτοιας εξουσίας που θα μπορούσε να αλλάξει τα πάντα, άρα και τη δημοκρατική αρχή και την προστασία της αξίας του ανθρώπου και των μη αναθεωρήσιμων θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου. Το δεχόμαστε; Και επιπλέον πρέπει να απαντήσουμε στα ερωτήματα, ποια θα είναι η διαδικασία άσκησης μιας τέτοιας εξουσίας, ποιος θα την αποφασίσει και ποιος θα είναι ο φορέας της: Η πλειοψηφία του λαού, εκδηλούμενη π.χ. με δημοψήφισμα; Και θα μπορεί η πλειοψηφία αυτή να καταργεί ανθρώπινα δικαιώματα (που όμως πρέπει να προστατεύονται ακριβώς και ενάντια στις πλειοψηφίες); Ποια διαδικασία άσκησης συντακτικής εξουσίας θα αποτελεί φραγμό σε τέτοιους κινδύνους; Και ποιος θα την καθορίσει; Στις μη αναθεωρήσιμες συνταγματικές διατάξεις περιλαμβάνονται, όπως πιστεύω ότι ανταποκρίνεται στο πνεύμα του άρθρου 110 Συντ., μόνο αυτές που εκφράζουν πανανθρώπινες αξίες ενσωματωμένες στο Σύνταγμα. Ολες οι άλλες (οι μακράν περισσότερες) συνταγματικές διατάξεις μπορούν να αναθεωρηθούν. Αρα, εφόσον σεβόμαστε τις εν λόγω θεμελιώδεις αξίες, δεν έχουμε ανάγκη από άσκηση πρωτογενούς συντακτικής εξουσίας. Αρκεί η –αν χρειασθεί, ευρύτατη– συνταγματική αναθεώρηση.
Είναι γνωστό βέβαια ότι στο παρελθόν και στις συχνές ανώμαλες περιόδους της ιστορίας μας έχει ασκηθεί πολλές φορές πρωτογενής συντακτική εξουσία. Αυτό έγινε και το 1974-1975, όταν είχαμε πολιτειακά βρεθεί σε «ώρα μηδέν», γιατί είχε προηγηθεί η επτάχρονη δικτατορία. Πώς θα ξαναέλθουμε σε ώρα μηδέν; Αλλά και πάλι δεν θα πετυχαίναμε τίποτε. Γιατί σήμερα με το Σύνταγμα του 1975 φθάσαμε σε ένα επίπεδο συνταγματικής ομαλότητας και ωρίμανσης, ώστε να θεωρούμε ως ακατάλυτες τις αξίες της δημοκρατικής αρχής και των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ακόμη και αν καταλυθούν αυτά στην πράξη, η κατάλυση δεν θα ισχύει. Ως ισχύον δίκαιο θα παραμένει το εν τοις πράγμασι μόνο «καταλυθέν» (βλ. ακροτελεύτια διάταξη του Συντάγματος, άρθρο 120).
* Ο κ. Μιχ. Σταθόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.