Την Πέμπτη 11 Μαΐου η υπουργός Πολιτισμού Λυδία Κονιόρδου εγκαινίαζε τη 14η Διεθνή Εκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης, ανακοινώνοντας παράλληλα τις σκέψεις για την ίδρυση ενός νέου φορέα για την πολιτική του βιβλίου και την προσθήκη τεσσάρων νέων βραβείων στον κρατικό θεσμό, ο οποίος αντιμετωπίζει προβλήματα. Μία ημέρα πριν, τέθηκαν σε διαβούλευση οι προτάσεις της ομάδας εργασίας για τη χάραξη στρατηγικής στον χώρο του βιβλίου, που είχε συστήσει ο Αριστείδης Μπαλτάς τον Ιούλιο του 2016.
Σχεδόν έναν χρόνο μετά, η ομάδα εργασίας έδωσε για πρώτη φορά στη δημοσιότητα τις προτάσεις της για το «νέο» Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ), την ενιαία τιμή του βιβλίου, την προώθησή του στο εξωτερικό, τη στήριξη των ανεξάρτητων βιβλιοπωλείων, την αναμόρφωση των κρατικών βραβείων λογοτεχνίας και την κοινωνική διάδοση της ανάγνωσης. Αξίζει να σημειωθεί πως μέχρι την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές, στον ιστότοπο του ΥΠΠΟ δεν είχαν αναρτηθεί τα συμπληρωματικά κείμενα της ομάδας, που αφορούν θέματα λειτουργίας της αγοράς, την ψηφιακή διάσταση της πολιτικής του βιβλίου, τις κλαδικές εκθέσεις, τις έρευνες, τις βάσεις δεδομένων και τον δημόσιο δανεισμό βιβλίων.
Η διαβούλευση ωστόσο λήγει στις 9 Ιουλίου και, παρά το γεγονός ότι ο χώρος του βιβλίου υποφέρει από την κρίση και τα παράγωγά της, ελάχιστες είναι οι παρεμβάσεις που καταγράφονται. Η «Κ» ήρθε σε επαφή με παράγοντες της αγοράς του βιβλίου, εκδότες, βιβλιοπώλες και συγγραφείς, διαβάζοντας μπροστά και πίσω από τις γραμμές τα έξι κείμενα – προτάσεις που αποτελούν επίσης και μια από τις ελάχιστες προσπάθειες –αν όχι τη μοναδική– να καταγραφεί μια διαδικασία χάραξης πολιτικής σε έναν τομέα του πολιτισμού, την ώρα που δεν έχει θεσμοθετηθεί μια συνολική πολιτιστική πολιτική. Γι’ αυτό και μόνο αξίζει να διαβαστούν.
Ο νέος φορέας
Μετά την κατάργηση του ΕΚΕΒΙ, ένα από τα ζητήματα που απασχολεί τον χώρο του βιβλίου είναι η ίδρυση ενός νέου φορέα που θα αναλάβει την προώθηση της ελληνικής παραγωγής, της ανάγνωσης και ταυτόχρονα τη στήριξη των δημιουργών και των επαγγελματιών του κλάδου. Σύμφωνα με τις προτάσεις της ομάδας βιβλίου, ο νέος φορέας θα φροντίζει για την προώθηση του βιβλίου στο εξωτερικό, θα επαναφέρει το πρόγραμμα μετάφρασης ΦΡΑΣΙΣ, θα διεθνοποιήσει την έκθεση της Θεσσαλονίκης με αγοραπωλησίες δικαιωμάτων, θα επαναφέρει τις στατιστικές έρευνες που έχουν λείψει από τον χώρο και θα προχωρήσει σε ενίσχυση της φιλαναγνωσίας σε σχολεία, βιβλιοθήκες και στο ευρύτερο κοινό. Επίσης, γίνεται λόγος για αξιοποίηση του προσωπικού του πρώην ΕΚΕΒΙ ενώ για τη χρηματοδότησή του, εκτός της τακτικής επιχορήγησης από το ΥΠΠΟ,προτείνονται χορηγίες, δημιουργία ιδίων εσόδων, αξιοποίηση προγραμμάτων ΕΣΠΑ –άρα να αναθέτει έργα σε εξειδικευμένες εταιρείες ή να αποκτήσει διαχειριστική επάρκεια– και αξιοποίηση ποσοστού από την εύλογη αμοιβή για τα δικαιώματα αναπαραγωγής, κάτι που έχει προκαλέσει αντιδράσεις.
«Υπάρχει μια κοινή αρνητική στάση των ενώσεων και των σωματείων του βιβλίου στην προοπτική χρηματοδότησης του νέου φορέα, που θέλει να συστήσει το υπουργείο, από τα δικαιώματα που διατίθενται στους δημιουργούς», λέει στην «Κ» ο διευθυντής του Οργανισμού Συλλογικής Διαχείρισης Εργων και Λόγου (ΟΣΔΕΛ) Γεώργιος Ζάννος μετά τη συνάντηση του ΟΣΔΕΛ με σωματεία και ενώσεις εκδοτών και συγγραφέων.
Η εν λόγω αμοιβή προέρχεται από την εισαγωγή φωτοτυπικών μηχανημάτων και σαρωτών, τα οποία μπορεί να χρησιμοποιηθούν για την αντιγραφή πνευματικών έργων και αυτό το ποσοστό δεν μπορεί, όπως μας εξηγούν, να χρησιμοποιηθεί για την άσκηση δημόσιας πολιτικής. «Είναι αντίθετο με την κοινοτική οδηγία περί διαχείρισης πνευματικών δικαιωμάτων», συμπληρώνει ο κ. Ζάννος. Είναι γεγονός ότι η πρόβλεψη για την εκμετάλλευση αυτού του ποσοστού υπήρχε και στον ιδρυτικό νόμο του ΕΚΕΒΙ, αλλά, όπως επισημαίνουν παράγοντες του χώρου, δεν εφαρμόστηκε ποτέ και θέτουν το ερώτημα γιατί επανέρχεται στο τραπέζι των συζητήσεων.
Η διαχείριση των πνευματικών δικαιωμάτων προεκτείνεται επίσης και στα ζητήματα πειρατείας των ηλεκτρονικών βιβλίων που παρατηρούνται, αλλά και στον δημόσιο δανεισμό, όπου εδώ και χρόνια η πλειονότητα των βιβλιοθηκών λειτουργεί χωρίς την άδεια εκδοτών και συγγραφέων και χωρίς την καταβολή εύλογης αμοιβής, όπως γίνεται στο εξωτερικό, θέματα που απουσιάζουν από τις δημοσιευμένες προτάσεις του ΥΠΠΟ.
Υπόμνημα αντί πρότασης
Στο μείζον θέμα της ενιαίας τιμής του βιβλίου, η αλλαγή της οποίας το 2014 επηρέασε τα μικρά ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία σε όλη τη χώρα και επέδρασε ποικιλοτρόπως στην εκδοτική παραγωγή, η ομάδα εργασίας δημοσίευσε εν είδει πρότασης το υπόμνημα που απέστειλε ο κ. Μπαλτάς το 2016 στη διαπραγμάτευση με τους θεσμούς. Στο υπόμνημα εκφράζεται η πάγια θέση του υπουργείου περί επαναφοράς της ενιαίας τιμής, ωστόσο αυτό αντιμετωπίζεται πια ως «ευχολόγιο» από ενώσεις εκδοτών.
«Δεν γίνεται κάποια συγκεκριμένη ενέργεια για την ενιαία τιμή του βιβλίου. Πέρυσι τέτοια εποχή είχαμε ενημερωθεί ότι το υπουργείο κατέληξε στο περιεχόμενο της έρευνας που θα έδειχνε τις συνέπειες της κατάργησης της ενιαίας τιμής στους θεσμούς. Ακόμη όμως δεν έχει προχωρήσει τίποτα, ούτε στο θέμα της έρευνας ούτε στο θέμα της επαναφοράς της ενιαίας τιμής», επισημαίνει ο πρόεδρος της Ενωσης Ελληνικού Βιβλίου Ιωάννης Κωνστανταρόπουλος των εκδόσεων Μίνωας.
Προστατευμένη ή ελεύθερη αγορά;
Την υιοθέτηση του γαλλικού μοντέλου πιστοποίησης των μικρών και ανεξάρτητων βιβλιοπωλείων προτείνει η ομάδα του ΥΠΠΟ για τη στήριξή τους απέναντι στη δυναμική των αλυσίδων βιβλίου. Στη γαλλική αγορά, η πιστοποίηση συνοδεύεται από φορολογικές ελαφρύνσεις και επιδότηση θέσεων εργασίας, ενώ μεταξύ των κριτηρίων που προτείνονται για την ένταξη ενός βιβλιοπωλείου στον μηχανισμό πιστοποίησης είναι το 70% του τζίρου του να προέρχεται από τη λιανική πώληση βιβλίων.
«Οι προτάσεις είναι γνωστές για τους ανθρώπους του βιβλίου και μερικές μοιάζουν αυτονόητες, όπως η επαναφορά της ενιαίας τιμής και η στήριξη των βιβλιοπωλείων αρκεί να ξεκαθαρίσουμε τι σημαίνει “μικρός” και “ανεξάρτητος” με σαφήνεια», επισημαίνει ο ιδιοκτήτης του βιβλιοπωλείου «Πλειάδες», Αλκης Τεμπονέρας.
Χρήσιμα και τα λάθη
«Νομίζω ότι οι προτάσεις σχετικά με το νέο θεσμικό όργανο για το βιβλίο, την κοινωνική διάδοση της ανάγνωσης και την προώθηση του βιβλίου στο εξωτερικό συμπυκνώνουν τη δράση του ΕΚΕΒΙ. Θα ήταν κρίμα να μηδενίσουμε τα σωστά που έγιναν τα χρόνια της λειτουργίας του. Ακόμη και τα λάθη ήταν χρήσιμα και θα ήθελα αυτή η εμπειρία που αποκτήθηκε να μην πάει χαμένη», τονίζει ο κ. Τεμπονέρας.
Προς τη σωστή κατεύθυνση κινούνται οι προτάσεις, λέει η Αρετή Γεωργιλή του βιβλιοπωλείου Free Thinking Zone, εφόσον θέλουμε να δημιουργήσουμε μια προστατευμένη αγορά, τονίζει, κάτι που τη βρίσκει εκ διαμέτρου αντίθετη. «Οταν το κράτος έχει αποδείξει ότι δεν μπορεί να χρηματοδοτήσει τον πολιτισμό, δεν μπορούμε να του ζητάμε περισσότερα. Νομίζω ότι θα έπρεπε να αναζητηθούν λύσεις στη σύμπραξη του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, π.χ. στις ΗΠΑ τα βιβλιοπωλεία έχουν συστήσει ένα κοινό ταμείο με το οποίο χρηματοδοτούν δράσεις και καμπάνιες προώθησης του βιβλίου. Μας λείπει η ενιαία στρατηγική και η συνέργεια, όχι ένας νέος φορέας», επισημαίνει.
Η ίδια είναι αντίθετη στην επαναφορά της ενιαίας τιμής του βιβλίου όπως ίσχυε πριν από το 2014 και σημειώνει ότι το μείζον ζητούμενο είναι η διεύρυνση της αγοράς. «Δουλειά του βιβλιοπώλη είναι να βρει τον τρόπο να κάνει το κοινό να διαβάζει και ο κόσμος θα μπει μέσα στο μικρό βιβλιοπωλείο που είναι ποιοτικό και έχει ποικιλία. Προστατεύοντας μόνο την αγορά, δεν τη βοηθάμε να αλλάξει. Βλέπουμε την ενιαία τιμή στη Γαλλία, αλλά δεν κοιτάμε ότι και εκεί κλείνουν ιστορικά βιβλιοπωλεία», αναφέρει.
Κρατικά βραβεία
Μια «ένεση φρεσκάδας» για τα κρατικά λογοτεχνικά βραβεία προτείνει η ομάδα του υπουργείου Πολιτισμού προκειμένου να γίνουν πιο «τολμηρά», λιγότερο ακαδημαϊκά, αλλά και ισορροπημένα, όχι μόνο «mainstream», όπως τονίζουν αλλά ούτε τόσο πρωτοποριακά ώστε να ενδιαφέρουν μόνο μια «διανοητική ελίτ». Επισημαίνουν επίσης ότι οι επιτροπές «δεν μπορούν να καθυστερούν να τιθασεύσουν τον όγκο της βιβλιοπαραγωγής» ούτε να δεσμεύονται από την «πολιτική ορθότητα και τη λογική της επετηρίδας».
Για εξωλογοτεχνικά κριτήρια που εισάγονται στη φιλοσοφία των βραβείων κάνει λόγο ο συγγραφέας και πρώην πρόεδρος της επιτροπής για τα κρατικά βραβεία λογοτεχνίας Νίκος Δαββέτας: «Κάθε πόρισμα έχει θετικά και αρνητικά στοιχεία. Στα αρνητικά, επισημαίνω ότι όπως φαίνεται για πρώτη φορά εισάγονται εξωλογοτεχνικά κριτήρια. Γιατί υπονοείται ότι τα βραβεία απονέμονταν με κάποια πολιτική ορθότητα; Πρόσφατα βραβευμένοι δημιουργοί, όπως οι Χριστιανόπουλος, Ρουκ, Ραυτόπουλος, Κοροβίνης, τιμήθηκαν λόγω πολιτικής ορθότητας;» σημειώνει ο κ. Δαββέτας, υπογραμμίζοντας ότι παρατηρείται ένας πληθωρισμός βραβείων (έχει ανακοινωθεί η θέσπιση τεσσάρων νέων βραβείων) αλλά με μείωση των χρηματικών επάθλων για τους βραβευμένους.
«Νομίζω πως θα έπρεπε να ληφθούν υπ’ όψιν οι παρατηρήσεις του αείμνηστου Δημήτρη Μαρωνίτη, ο οποίος έλεγε ότι χρειαζόμαστε δύο, τρία το πολύ βραβεία, αλλά με γενναία ενίσχυση και προβολή», επισημαίνει ο κ. Δαββέτας.