Πολύ πριν οι Βρετανοί ψηφοφόροι ζητήσουν από την κυβέρνησή τους να ανοίξει τον δρόμο για το Brexit, τα σημάδια αποσύνθεσης της ευρωπαϊκής ιδέας ήταν ήδη αρκετά. Από την άνοδο του λαϊκισμού στις μεσογειακές χώρες έως την ενίσχυση της Ακροδεξιάς στον Βορρά, ήταν σαφές ότι το αφήγημα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης άρχισε να σκοντάφτει ξανά στον αποκρουστικό Ιανό του εθνικισμού. Και όχι μόνο. Η Ευρώπη αντιμετωπίζει φαινόμενα περιφερειοποίησης, όμοια των οποίων υπήρξαν τελευταία φορά πριν από τον 18ο αιώνα. Οι Καταλανοί ζητούν ανεξαρτησία, οι Σκωτσέζοι το ίδιο, στην καρδιά της Ευρώπης, στο Βέλγιο, οι Φλαμανδοί ζητούν ακόμη μεγαλύτερη απόσταση από τους Βαλλόνους. Στις πρόσφατες γαλλικές εκλογές τα παραδοσιακά κόμματα υπέστησαν συντριπτική ήττα, με τη Μαρίν Λεπέν να χάνει από τον Εμανουέλ Μακρόν. Μόλις πριν από έξι ημέρες, στην ευημερούσα Γερμανία, η εθνικιστική Ακροδεξιά έλαβε 12,6% (την ψήφισαν σχεδόν 5,8 εκατ. πολίτες), καταλαμβάνοντας την τρίτη θέση στην ομοσπονδιακή Βουλή.
Πρόκειται για εικόνα ομφαλοσκόπησης. Η ερμηνεία της σύγκρουσης Βορρά και Νότου δεν είναι επαρκής, ούτε, βέβαια, και εκείνη των οικονομικών ανισοτήτων φθάνει για να εξηγήσει τι ακριβώς συμβαίνει. Η προσφυγική και μεταναστευτική κρίση έχει εγείρει και ζητήματα ταυτότητας των ευρωπαϊκών λαών. Δεν θα πρέπει να λησμονείται ότι η κατασκευή αυτών των ταυτοτήτων αποτέλεσε διαδικασία αρκετών αιώνων. Η κατασκευή νέων δεν μπορεί να προκύψει σε μια νύχτα. Οσο η Ευρώπη ομφαλοσκοπεί, ο υπόλοιπος κόσμος περνάει σε μια νέα φάση. Το κέντρο της οικονομικής ζωής στον πλανήτη έχει ήδη μεταφερθεί στον Ειρηνικό, ενώ σε χώρες όπως η Κίνα, η Ινδία και η Ινδονησία σχηματίζονται «μεσαίες τάξεις», φυσικά με τα ιδιαίτερα, μοναδικά και όχι τόσο «ευρωπαϊκά» χαρακτηριστικά τους.
Σε όλη αυτή την κατάσταση οι λαοί της Ευρώπης φαίνεται να ζουν το σοκ της συνειδητοποίησης ότι η ευμάρεια της προηγούμενης περιόδου θα αφορά ολοένα και λιγότερους. Το επίπεδο της συζήτησης, υψηλότερο ή χαμηλότερο, ανάλογα με τη χώρα (η Ελλάδα και σε αυτό τον τομέα βρίσκεται στον θλιβερό πάτο της κατάταξης), απλά επιβεβαιώνει την αδυναμία αντίληψης της περίπλοκης πραγματικότητας. Φθάνει η Ευρώπη στο σημείο τήξης της, ώστε να μετατραπεί σε κάτι άλλο; Ή το μέταλλό της είναι τόσο σκουριασμένο που δεν αντέχει περαιτέρω επεξεργασία;