Η χοληστερίνη της δημοκρατίας

Η χοληστερίνη της δημοκρατίας

4' 20" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Η ​δημοκρατία παράγει δημαγωγούς όπως το σώμα χοληστερίνη – είναι αναπόφευκτο. Υπάρχει εξήγηση. Σε συνθήκες ομαλότητας, η δημοκρατία είναι το πολίτευμα στο οποίο ο ψηφοφόρος ελπίζει ότι, με την ψήφο του, θα συμβάλει να γίνουν τα πράγματα καλύτερα – και για τον εαυτό του και για τη χώρα. Δίχως την προοπτική της ελπίδας, η ψήφος δεν έχει νόημα. Οι δημαγωγοί εκμεταλλεύονται την ελπίδα – πουλάνε ελπίδα. Ανταποκρίνονται στην επιθυμία του ψηφοφόρου για ένα καλύτερο αύριο.

Οταν ο Καραμανλής το 2009 μιλούσε για «πάγωμα» των μισθών των δημοσίων υπαλλήλων (το λιγότερο που μπορούσε να κάνει μετά τον δημοσιονομικό εκτροχιασμό που προκάλεσε), ο Παπανδρέου υποσχόταν αυτάρεσκα «λεφτά υπάρχουν». Οταν ο Παπανδρέου εφάρμοζε τη μνημονιακή λιτότητα, ο Σαμαράς βροντοφώναζε «θα επαναδιαπραγματευθούμε τους όρους του μνημονίου». Οταν ο Σαμαράς εφάρμοζε το δεύτερο μνημόνιο, ο Τσίπρας ωρυόταν «θα σκίσω τα μνημόνια». Οσο ο Τσίπρας υλοποιούσε το τρίτο μνημόνιο, ο Μητσοτάκης υποσχόταν «θα επαναδιαπραγματευθώ τα πρωτογενή πλεονάσματα». Στη μεταμνημονιακή πολιτική αγορά δε, όλοι κάνουν προσφορές!

Συμπέρασμα: στη δημοκρατία, σε συνθήκες πόλωσης, ανέχειας και μειωμένης αίσθησης αξιακών-θεσμικών περιορισμών όπως η ελληνική, υπάρχουν ισχυρά κίνητρα υπερθεματισμού – να υπερκεράσεις τον αντίπαλό σου προσφέροντας περισσότερη ελπίδα. Ο πλειοδότης κερδίζει.

Οι δημαγωγοί

Γιατί «άγεται» ο «δήμος» από τους δημαγωγούς; Διάφοροι λόγοι:

Πρώτον, η ελπίδα είναι μια επιταγή που θα εξοφληθεί αργότερα – έχει δυνητική αξία. Καλύτερα να πιστέψω μια υπόσχεση που ίσως υλοποιηθεί στο μέλλον, παρά να διαιωνίσω ένα παρόν που βιώνω ή κρίνω ως ανεπιθύμητο.

Δεύτερον, οι ψηφοφόροι πάσχουν από πολιτική άγνοια και περιορισμένο πολιτικό ορθολογισμό. Τα θέματα της σύγχρονης διακυβέρνησης είναι πολλά και σύνθετα. Οι πολίτες συχνά αγνοούν βασικές πληροφορίες και γεγονότα, ενώ δεν είναι ενημερωμένοι για το υπόβαθρο επιμέρους πεδίων αποφάσεων. Οκτώ στους δέκα Ελληνες αγρότες πιστεύουν ότι η συμμετοχή της Ελλάδας στην Ε.Ε. ωφέλησε περισσότερο την Ε.Ε. παρά την Ελλάδα! Ερευνες δείχνουν ότι οι ψηφοφόροι αξιολογούν την πολιτική ενημέρωση όπως οι φίλαθλοι αποτιμούν τις πληροφορίες για την ομάδα τους: μεροληπτικά. Η άγνοια και η μεροληψία των ψηφοφόρων είναι πρώτη ύλη για τους δημαγωγούς.

Τρίτον, ο δημαγωγός επιτελεί ένα γνωστικό έργο για τον ψηφοφόρο: απλοποιεί σύνθετα θέματα και προτείνει εύπεπτες λύσεις. Δημιουργεί στον πολίτη την ψευδαίσθηση της γνώσης. Σύνθετα φαινόμενα ερμηνεύονται με μονοαιτιακές εξηγήσεις. Απεχθάνεσαι τη λιτότητα; Να καταργηθεί το μνημόνιο. Θέλεις να έχουν δουλειές οι νέοι μας;

Εξω οι μετανάστες. Πιστεύεις στην εθνική κυριαρχία; Οχι στην Ε.Ε. Τόσο απλά!

Τέταρτον, οι δημαγωγοί δεν έχουν αναστολές να ψεύδονται, να καλλιεργούν την εχθροπάθεια, να θυματοποιούν τον «δήμο» και να εξάπτουν τον φόβο. Ο Θουκυδίδης και ο Αριστοφάνης περιγράφουν τον Κλέωνα ως έναν τραχύ, φιλοκατήγορο και αδίστακτο λαοπλάνο, ο οποίος, κινητοποιώντας τα πιο ταπεινά ένστικτα των συμπολιτών του, εκχυδάισε τον πολιτικό λόγο της αρχαίας Αθήνας. Ο δημαγωγός θριαμβεύει όταν καταφέρνει να μετακινήσει τον δημόσιο διάλογο στο γήπεδό του – στην επικράτεια του ακατέργαστου αρνητικού συναισθήματος.

Ο δημαγωγικός λόγος πουλάει ελπίδα για το μέλλον αλλά θεμελιώνεται σε νοσταλγικά χρωματισμένες φαντασιώσεις για το παρελθόν. Η πραγματικότητα προσεγγίζεται με βάση όχι ένα όραμα ρεαλιστικής προοπτικής, αλλά την ανακατασκευή εθνικών μύθων. Οσο πιο χαρισματικός είναι ο δημαγωγός, τόσο μεγαλύτερη προσοχή προσελκύει, ιδιαίτερα σε συνθήκες επικοινωνιακής αφθονίας και αμεσότητας.

Δημοκρατία και ελίτ

Η νοσταλγία του παλαιού μεγαλείου της Βρετανίας έδωσε πνοή στο σύνθημα του Τζόνσον «θέλουμε να πάρουμε πίσω τον έλεγχο της χώρας». Η αγωνία για τον ρόλο της Αμερικής σε έναν πολυπολικό κόσμο εμπνέει την αντίληψη του Τραμπ «να κάνουμε την Αμερική μεγάλη ξανά». Η ελκυστική αυτοεικόνα του αντιστεκόμενου έθνους (ιδιαίτερα απέναντι στους Γερμανούς!) έδωσε τη δυνατότητα στον Τσίπρα να υπόσχεται «θα σκίσω το μνημόνιο». Οταν οι φαντασιώσεις συντονίζονται με το λαϊκό θυμικό, σε συγκεκριμένες συγκυρίες, παράγουν ένα είδος «μαγικής σκέψης» που παρακάμπτει τη σύνθετη πραγματικότητα.

Η δημοκρατία παράγει καλά αποτελέσματα για την ποιότητα ζωής των πολιτών στο μέτρο που η βούληση του κυρίαρχου λαού διηθείται από τη θεσμική λογική. Οι λαϊκές επιθυμίες τείνουν να είναι συγκυριακές, αντιφατικές και ευμετάβολες· πρέπει να εξισορροπούνται από τη στρατηγική οπτική γωνία των πολιτικών-θεσμικών ελίτ. Aν αυτή η οπτική έχει εξασθενήσει (π.χ. Συντηρητικό Κόμμα στη Βρετανία) ή χρονίως απουσιάζει (π.χ. Ελλάδα), η δημοκρατία είτε κυριεύεται από ναρκισσιστές τύπου Τζόνσον είτε απολιθώνεται και χάνει την ικανότητα διαχείρισης συλλογικών προβλημάτων, δίνοντας έτσι την ευκαιρία ανάδειξης σε νεοδημαγωγούς τύπου Τσίπρα.

Η δημοκρατία δεν είναι ο Κήπος της Εδέμ, αλλά ένα εργαλείο διαχείρισης της συλλογικής αβεβαιότητας. Οταν δεν δουλεύει καλά (όταν, δηλαδή, δεν προστατεύει τους πολίτες από την εξαθλίωση και την αδικία), ο «δήμος» έλκεται από δημαγωγούς που υπόσχονται να την κάνουν να δουλέψει καλύτερα. Στις καλές της στιγμές εξισορροπεί το βραχυχρόνιο με το μακροχρόνιο, το επιμέρους με το καθολικό, την άμεση με τη στρατηγική ικανοποίηση αναγκών. Από γνωστικής απόψεως, η δημοκρατία έχει το πλεονέκτημα της σοφίας του πλήθους (γνωστική ποικιλότητα), αλλά πάσχει από το μειονέκτημα της πολιτικής άγνοιας (γνωστική ανεπάρκεια των ατόμων). Η εξουσία του «δήμου» ενισχύει το πλεονέκτημα, ενώ η εξουσία των πολιτικών-θεσμικών ελίτ, στο πλαίσιο του κράτους δικαίου, αποδυναμώνει το μειονέκτημα.

Οι δημαγωγοί, προσεγγίζοντας απλοϊκά, φαντασιωσικά και με ακατέργαστα συναισθηματικό τρόπο τα λαϊκά παράπονα, υποσκάπτουν το κύρος των πολιτικών-θεσμικών ελίτ. Οι τελευταίες, στο μέτρο που κατοικούν σε ένα αυτοαναφερόμενο σύμπαν, αποκόπτονται από τον «κοινό λόγο» και τείνουν να αγνοούν τις ανάγκες του «δήμου».

Η δημοκρατία παραμένει αυτό που πάντοτε ήταν – μια δύσκολη, διαρκής και επισφαλής άσκηση ισορροπίας, δηλαδή ένα κατόρθωμα!

* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή