Ψηφίστηκε στη Βουλή ο Ν. 4548/2018, «Αναμόρφωση του Δικαίου των Ανώνυμων Εταιρειών» (ΦΕΚ Α’ 104/2018) με έναρξη ισχύος 01.01.2019 και την παράλληλη κατάργηση της πλειονότητας των άρθρων του Κ.Ν. 2190/1920. Μετά παρέλευση σχεδόν εκατονταετίας από την εισαγωγή του «κωδικοποιημένου» Νόμου 2190/1920, η συνολική ανακαίνιση της βασικής νομοθεσίας για τις ανώνυμες εταιρείες αποτελούσε πλέον προφανή ανάγκη, όπως αναφέρεται και στην αιτιολογική έκθεση του νόμου.
Ο νόμος εισάγει νέες διατάξεις που αλλάζουν σε μεγάλο βαθμό τη λειτουργία των Α.Ε. και επιχειρείται ο εκσυγχρονισμός των ρυθμίσεων που διέπουν την ανώνυμη εταιρεία, ενώ εντάσσεται στο πλαίσιο της γενικότερης αναμόρφωσης των νομοθετημάτων που αφορούν τις κεφαλαιουχικές εταιρείες, με στόχο την απλοποίηση της εταιρικής καθημερινότητας, την εξοικονόμηση κόστους, την ευελιξία, καθώς και την αυτορρύθμιση αλλά και τη μείωση της κρατικής εποπτείας.
Πρέπει να σημειωθεί ότι η αναμόρφωση του δικαίου της Α.Ε. αποτελεί σήμερα αντικείμενο γενικότερης διεθνούς ενασχόλησης. Πολλές χώρες, ευρωπαϊκές και μη, αντιλαμβανόμενες τη σημασία του παγκόσμιου ανταγωνισμού των δικαίων, φροντίζουν να εκσυγχρονίσουν τη νομοθεσία τους για τις ανώνυμες εταιρείες, ώστε με τον τρόπο αυτό να διαφημίσουν την εγχώρια αγορά και να την καταστήσουν φιλικότερη προς τις ξένες επενδύσεις.
Στο παρόν άρθρο κρίνεται σκόπιμο, κατόπιν μιας συνοπτικής αναφοράς σε βασικές τροποποιήσεις του νέου νομοθετικού καθεστώτος, να επικεντρωθούμε στις τροποποιήσεις που επήλθαν αναφορικά με το διοικητικό συμβούλιο και την εταιρική διακυβέρνηση.
Οι κυριότερες τροποποιήσεις
Οι κυριότερες αλλαγές που επιφέρει ο νόμος στο υφιστάμενο νομοθετικό καθεστώς για τις Α.Ε., και οι οποίες αναμένεται να επηρεάσουν περισσότερο την καθημερινή πρακτική, αφορούν τον τρόπο σύστασης των Α.Ε., τη μετατροπή της διάρκειας της εταιρείας σε απεριορίστου χρόνου, το ελάχιστο απαιτούμενο εταιρικό κεφάλαιο το οποίο αυξάνεται κατά 1.000 ευρώ, ανερχόμενο πλέον σε 25.000 ευρώ από το ισχύον έως σήμερα ποσό των 24.000 ευρώ, την κατάργηση της δυνατότητας έκδοσης ανωνύμων μετοχών. Ως προς τη διάθεση των κερδών, η βασική διαφοροποίηση με το άρθρο 44α του Κ.Ν. 2190/1920, συνίσταται στο ότι προϋπόθεση για τη διανομή κερδών είναι όπως κατά την ημερομηνία λήξης της τελευταίας χρήσης, το σύνολο των ιδίων κεφαλαίων της εταιρείας (καθαρή θέση) να μην είναι (ή, μετά τη διανομή αυτή, να μη γίνει) κατώτερο από το ποσό του κεφαλαίου, προσαυξημένου όχι μόνο με τα αποθεματικά των οποίων η διανομή απαγορεύεται από τον νόμο ή το καταστατικό, αλλά και με τα λοιπά πιστωτικά κονδύλια της καθαρής θέσης, τα οποία δεν επιτρέπεται να διανεμηθούν, καθώς επίσης και με τα ποσά των πιστωτικών κονδυλίων της κατάστασης αποτελεσμάτων, που δεν αποτελούν πραγματοποιημένα κέρδη. Τέλος, καταργείται η δυνατότητα λύσης της εταιρείας με αίτηση οποιουδήποτε έχει έννομο συμφέρον, όταν το σύνολο των ιδίων κεφαλαίων καταστεί κατώτερο του 1/10 του μετοχικού κεφαλαίου, ενώ προστίθεται ως λόγος λύσης η περίπτωση απόρριψης της αίτησης πτώχευσης λόγω ανεπάρκειας της περιουσίας του οφειλέτη.
Τροποποιήσεις στο διοικητικό συμβούλιο
Α. Προγενέστερο νομοθετικό καθεστώς (Ν. 2190/1920)
Κρίσιμο είναι να αναφερθούμε συνοπτικά στο προγενέστερο νομοθετικό καθεστώς του Κ.Ν. 2190/1920 και ειδικότερα στο άρθρο 24 που αφορούσε τις αμοιβές. Το άρθρο αυτό επέτρεπε στα μέλη του διοικητικού συμβουλίου να αμείβονται από την εταιρεία, αλλά και έθετε περιορισμούς κατά τη χορήγηση των αμοιβών αυτών, ώστε να αποφεύγεται η εκ μέρους των μελών του διοικητικού συμβουλίου βλάβη της εταιρείας.
Το άρθρο 24 αναφερόταν στην προστασία της εταιρικής περιουσίας και κατ’ επέκταση του μετοχικού κεφαλαίου της και ακολουθούσε τον κανόνα που ήδη είχε θέσει το άρθρο 23α: ότι απαγορεύεται στους συμβούλους η λήψη απόφασης σε θέματα που αφορούν τους ίδιους και ιδίως απόφασης για τη σύναψη και το περιεχόμενο σύμβασης με αντισυμβαλλόμενους τους ίδιους (self-dealing).
Το προγενέστερο καθεστώς αντιμετώπιζε δύο περιπτώσεις δικαιωμάτων απόληψης αμοιβής. Την περίπτωση εκείνη, που μέλος του διοικητικού συμβουλίου δικαιούντο αμοιβή λόγω της ιδιότητάς του ως συμβούλου (άρθρο 24 παρ. 1 και 2), και αυτήν, που η αμοιβή οφείλοντο, λόγω σύναψης του τελευταίου με την εταιρεία σύμβασης εξαρτημένων υπηρεσιών (παρ. 3). Ετσι, τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου κατά την παρ. 1 δικαιούντο να συμφωνήσουν τη λήψη αμοιβής ως αντιπαροχή για τις υπηρεσίες τους, η οποία αμοιβή μάλιστα μπορούσε να συνίσταται σε συμμετοχή στα κέρδη της εταιρείας, ενώ η 2η παράγραφος αναγνώριζε ότι το καταστατικό, ως ο βασικός κανονισμός λειτουργίας της εταιρείας, θα προέβλεπε τα σχετικά με τις αμοιβές των μελών του διοικητικού συμβουλίου, αναγνώριζε όμως, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, και υπέρ του μέλους του διοικητικού συμβουλίου που παρείχε τις υπηρεσίες του στην εταιρεία, το δικαίωμα να λαμβάνει και άλλου είδους αμοιβή, διάφορη από τη συμμετοχή στα κέρδη. Τέλος, στην 3η παράγραφο προβλεπόταν οι αμοιβές που οφείλοντο λόγω σύναψης της εταιρείας ειδικής (δηλαδή εξαρτημένης) σχέσης με τους συμβούλους, και πιο συγκεκριμένα, εξαιρούντο από τους περιορισμούς και προϋποθέσεις της παρ. 2 οι αμοιβές των συμβούλων, που οφείλοντο σε αυτούς λόγω της παροχής εξαρτημένων υπηρεσιών των τελευταίων προς την εταιρεία.
Η διάταξη του άρθρου 24 ήταν αναγκαστικού δικαίου, στον βαθμό που απέβλεπε στην προστασία των συμφερόντων των μετόχων της εταιρείας. Συνεπώς, το καταστατικό της εταιρείας δεν μπορούσε να καταστήσει τους όρους τους οποίους έθετε η διάταξη επιεικέστερους, μπορούσε όμως, να προβλέψει αυστηρότερους περιορισμούς από αυτούς που το άρθρο προέβλεπε.
Β. Νέο νομοθετικό πλαίσιο
Υπό το νέο νομοθετικό καθεστώς του Ν. 4548/2018, αναμορφώνεται το καθεστώς αμοιβών του Δ.Σ., διατηρώντας τους ανωτέρω περιορισμούς αλλά προσθέτοντας και νέους. Τα περί των αμοιβών του διοικητικού συμβουλίου ρυθμίζονται πλέον στα άρθρα 109-114, και ενώ το άρθρο 109 περιέχει διατάξεις που αφορούν όλες τις εταιρείες, εισηγμένες ή μη, τα άρθρα 110-112 αφορούν μόνο τις εισηγμένες και είναι και αυτές αναγκαστικού δικαίου.
Ειδικότερα, ως προς το άρθρο 109:
• Η παρ. 1 του άρθρου 109 ορίζει το γενικό πλαίσιο χορήγησης αμοιβών ή άλλων παροχών στα μέλη του Δ.Σ.
• Η παρ. 2 ορίζει τις προϋποθέσεις για τη χορήγηση αμοιβής στα μέλη του Δ.Σ., συνιστάμενης σε συμμετοχή στα κέρδη της χρήσης.
• Η παρ. 3 αναφέρεται σε αμοιβές σε μέλη του Δ.Σ. για υπηρεσίες προς την εταιρεία βάσει ειδικής σχέσεως.
• Η παρ. 4 ρυθμίζει το ζήτημα της προκαταβολής αμοιβών στα μέλη του Δ.Σ.
• Η παρ. 5 ρυθμίζει τη διαδικασία του δικαστικού ελέγχου του υπέρογκου της αμοιβής ή παροχής που καταβλήθηκε ή αποφασίστηκε να καταβληθεί σε συγκεκριμένο μέλος του Δ.Σ.
Περαιτέρω αλλαγές που επέφερε ο νέος νόμος 4548/2018, ως προς το διοικητικό συμβούλιο, αφορούν:
(α) Ανώτατος αριθμός μελών (άρθρο 77 παρ. 3): Εισάγεται ανώτατος αριθμός μελών του Δ.Σ. (3-15 μέλη) πέραν του κατώτερου ορίου που ήδη είχε τεθεί με τον K.N. 2190/1920. Ωστόσο, προβλέπεται ότι για τις πολύ μικρές και μικρές εταιρείες το Δ.Σ. μπορεί να είναι μονομελές.
(β) Αύξηση αρμοδιοτήτων: Με τον νέο νόμο οι αρμοδιότητες του Δ.Σ. αυξάνονται: πλέον της αρμοδιότητάς του για έκδοση ομολογιακού δανείου, το Δ.Σ. πλέον είναι και το αρμόδιο εταιρικό όργανο για την έγκριση των συναλλαγών της εταιρείας με συνδεδεμένα μέρη (αντί της Γ.Σ. που προέβλεπε ο Κ.Ν. 2190/2190 με το άρθρο 23α).
(γ) Το ποσοστό μελών Δ.Σ. που μπορεί να διοριστεί απευθείας από μέτοχο/μετόχους αυξάνεται από 1/3 του συνολικού αριθμού των μελών Δ.Σ. σε 2/5.
(δ) Προβλέπεται η δυνατότητα εκλογής αναπληρωματικών μελών Δ.Σ. και χωρίς να υπάρχει σχετική πρόβλεψη στο καταστατικό.
(ε) Καταργείται η δυνατότητα άσκησης εσωτερικού ελέγχου της Α.Ε. από μέλη Δ.Σ.
Εταιρική διακυβέρνηση
Ολα τα παραπάνω γίνονται ακόμα πιο σημαντικά στο πλαίσιο της λειτουργίας της εισηγμένης Α.Ε. με ορθούς κανόνες εταιρικής διακυβέρνησης, ώστε να εγκαθιδρυθεί ένα κλίμα εμπιστοσύνης τελικώς, εντός και εκτός της επιχείρησης, για τη λειτουργία της με θετικό αντίκτυπο για όλη την ελληνική αγορά.
Η εταιρική διακυβέρνηση ως σύνολο κανόνων και λειτουργιών που διέπουν το Δ.Σ. σε σχέση με τους μετόχους της εταιρείας, επαυξάνει όχι μόνον την ίδια την αξία της αλλά και προστατεύει την ίδια την εταιρεία και το μέλλον της, αφού καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο επιτυγχάνονται οι εταιρικοί στόχοι.
Η δήλωση εταιρικής διακυβέρνησης των ως άνω εισηγμένων εταιρειών θα πρέπει να περιέχει παραπομπή, κατά περίπτωση, στα ακόλουθα: α) στον κώδικα εταιρικής διακυβέρνησης στον οποίο υπόκειται η ανώνυμη εταιρεία, β) στον κώδικα εταιρικής διακυβέρνησης τον οποίο η ανώνυμη εταιρεία έχει οικειοθελώς αποφασίσει να εφαρμόζει, γ) σε κάθε σχετική πληροφορία για τις πρακτικές εταιρικής διακυβέρνησης που εφαρμόζονται πέρα από τις απαιτήσεις της κείμενης νομοθεσίας. Κάθε δε απόκλιση από τα ανωτέρω θα πρέπει να αιτιολογείται.
Επίσης, θα πρέπει να περιγράφεται η πολιτική σχετικά με την πολυμορφία που εφαρμόζεται για τα διοικητικά, διαχειριστικά και εποπτικά όργανα της ανώνυμης εταιρείας όσον αφορά πτυχές όπως, ενδεικτικά, η ηλικία, το φύλο ή το εκπαιδευτικό και επαγγελματικό ιστορικό των μελών, οι στόχοι της εν λόγω πολιτικής για την πολυμορφία, ο τρόπος με τον οποίο εφαρμόστηκε και τα αποτελέσματα κατά την περίοδο αναφοράς. Σε περιπτώσεις που δεν εφαρμόζεται τέτοια πολιτική, η δήλωση περιλαμβάνει ειδική αιτιολόγηση του λόγου μη εφαρμογής.
Συχνή είναι μάλιστα πλέον στις ημέρες μας και η συζήτηση για την εφαρμογή κώδικα εταιρικής διακυβέρνησης και στις μη εισηγμένες Α.Ε. σε μια προσπάθεια εξυγίανσης των παικτών της αγοράς και ανάκτησης της εμπιστοσύνης, ώστε να ευνοηθούν οι επενδύσεις. Οι κανόνες εταιρικής διακυβέρνησης επιδιώκεται έτσι ιδανικά να αποτελέσουν πλέον τη νέα «κουλτούρα» λειτουργίας όλων των ελληνικών Α.Ε. και των διοικητικών συμβουλίων τους.
Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η πολιτική της πολυμορφίας που διαπνέει όλες πλέον τις κοινοτικές επιταγές επιβάλλει από το 2020 να υπάρχει και διαφοροποίηση στα φύλα σε ποσοστό 20% εντός του διοικητικού συμβουλίου, καθιστώντας έτσι την παρουσία των γυναικών υποχρεωτική σε αυτά.
Ως επιλογική παρατήρηση σημειώνεται ότι οι προκλήσεις για την ελληνική Α.Ε. είναι μεγάλες. Με δεδομένο τον οικογενειακό συχνά χαρακτήρα της δραστήριας ελληνικής επιχειρηματικότητας όλα τα ανωτέρω αποκτούν μια ιδιαίτερη σημασία, δίνοντας περιεχόμενο στην έννοια της εταιρικής ηθικής και στην εξυπηρέτηση του σκοπού της περισσότερο από ποτέ.
* Η κ. Αγγέλικα Α. Γκούσκου είναι Δ.Ν. – δικηγόρος.