Μέσα στις πολλές και ενδιαφέρουσες ανατροπές που σχεδιάζει το Υπουργείο Παιδείας στα ΑΕΙ και τις οποίες έβαλε στο τραπέζι για συζήτηση με καταληκτική ημερομηνία 30 Σεπτεμβρίου, είναι και η «καθιέρωση ανώτατου χρονικού ορίου των προπτυχιακών σπουδών ν+2 (πλην ορισμένων εξαιρέσεων) για τους φοιτητές που φέτος θα ξεκινήσουν τις σπουδές τους στα Πανεπιστήμια». Θέλω να πιστεύω ότι δεν είναι στα σχέδια του Υπουργείου να παραμείνει το σημερινό νομοθετικό πλαίσιο που επιτρέπει απεριόριστο αριθμό μεταφοράς μαθημάτων μέχρι το πτυχίο και απεριόριστες εξετάσεις στο ίδιο μάθημα και μετά διαγραφή στο έκτο ή έβδομο έτος σπουδών.
Ας εξετάσουμε όμως τα αίτια που δημιουργούν την καθυστέρηση στην ολοκλήρωση των σπουδών και ας προτείνουμε μερικές αλλαγές προκειμένου να μη χρειαστεί να διαγραφεί κανείς. Είναι φανερό σε όσους εργάζονται στην τριτοβάθμια εκπαίδευση ότι οι νέοι φοιτητές αντιμετωπίζουν μεγάλα προβλήματα προσαρμογής στα πρώτα χρόνια των σπουδών τους. Το άμεσο αποτέλεσμα αυτής της δυσκολίας είναι η μαζική αποτυχία στις εξετάσεις του πρώτου έτους. Η αποτυχία στο πρώτο έτος έχει σημαντική επίδραση στις μετέπειτα σπουδές τους και στα σχέδιά τους για το μέλλον τους γενικότερα. Η συντριπτική πλειονότητα των αποφοίτων του Λυκείου πιστεύουν ότι το πρώτο έτος στο Πανεπιστήμιο είναι έτος «χαλάρωσης» από τη δύσκολη περίοδο των εισαγωγικών εξετάσεων. Την άποψη αυτή συμμερίζονται και οι γονείς που προσπαθούν με διάφορους τρόπους να διαμηνύσουν στα παιδιά τους ότι πρέπει να δουλέψουν σκληρά πριν από τις εισαγωγικές εξετάσεις, ώστε να χαλαρώσουν στη συνέχεια και να απολαύσουν τα «φοιτητικά χρόνια».
Η χαλάρωση στο πρώτο έτος συντηρείται και από τη δυνατότητα που παρέχει το καθεστώς απεριόριστης μεταφοράς μαθημάτων μέχρι την αποφοίτηση και της απεριόριστης επανάληψης των προσπαθειών για το ίδιο μάθημα. Με τον τρόπο αυτό, το ελληνικό πανεπιστήμιο εκτός από τις επιστημονικές γνώσεις «διδάσκει» στους νέους ότι τίποτα δεν είναι ανάγκη να γίνει στην ώρα του, για όλα υπάρχει πάντα το αύριο. Η αναβλητικότητα αυτή θα τους στοιχίσει πολλά στο άμεσο, αλλά και στο απώτερο μέλλον. Το χειρότερο όμως είναι ότι αποτρέπει κάθε προσπάθεια δημιουργίας μια στέρεα γνώση μέσα από ένα καλά σχεδιασμένο πρόγραμμα σπουδών (ΠΣ). Η εκπαιδευτική αξία του ΠΣ εξανεμίζεται με τις απεριόριστες διευκολύνσεις.
Μια σημαντική παράμετρος που φαινομενικά παρουσιάζεται ως «πανεπιστημιακός παράδεισος» είναι ότι οι πρωτοετείς φοιτητές περνάνε από τη συνεχή και προσωπική συνεργασία με τους καθηγητές τους στο Λύκειο και τα φροντιστήρια στην ανωνυμία του μαζικού πανεπιστημίου. Στα περισσότερα τμήματα των ελληνικών ΑΕΙ δεν έχει ποτέ ενεργοποιηθεί ο θεσμός του συμβούλου σπουδών (“academic advisor”) με ευθύνη και των καθηγητών αλλά και των φοιτητών. Αυτός ο θεσμός παίζει καθοριστικό ρόλο στα τμήματα ξένων πανεπιστημίων και συμπληρώνει το παραπάνω κενό.
Μία ακόμα παράμετρος του φαινομένου της καθυστέρησης στις σπουδές, είναι το ότι η μέθοδος μελέτης και προετοιμασίας των φοιτητών στην τελευταία τάξη του Λυκείου έχει σαν αποκλειστικό στόχο την επιτυχία στις εισαγωγικές εξετάσεις. Η ύλη είναι αυστηρά προσδιορισμένη και πρέπει να διατηρηθεί στη μνήμη για λίγους μόνο μήνες. Στο Πανεπιστήμιο η ύλη είναι πολυπλοκότερη, παραδίδεται με σχετικά γρήγορους ρυθμούς και καλύπτει ευρύτερα γνωστικά πεδία. Έτσι, η απομνημόνευση δεν μπορεί να αποτελέσει αποτελεσματική μέθοδο για την επιτυχία στις εξετάσεις.
Τα περισσότερα πανεπιστημιακά τμήματα δεν έχουν λάβει υπόψη τους όλα τα παραπάνω, ώστε να διαμορφώσουν κατάλληλα το πρόγραμμα σπουδών. Αντίθετα, έχουν προγραμματίσει 6-7 μαθήματα ανά εξάμηνο. Το κάθε μάθημα απαιτεί 3-5 ώρες παρακολούθησης την εβδομάδα και συνολικά οι ώρες παρακολούθησης κατά μέσο όρο ξεπερνούν τις 25 την εβδομάδα. Οι ώρες αυτές κατανέμονται άναρχα γιατί δεν υπάρχουν αίθουσες διδασκαλίας και μπορεί να καλύπτουν όλες τις παραγωγικές ώρες εργασίας της ημέρας. Αν υποθέσουμε ότι οι φοιτητές προσπαθούν να παρακολουθήσουν όλες τις παραδόσεις μαθημάτων και να μελετούν τουλάχιστον μία ώρα για κάθε ώρα παράδοσης, θα φτάσουν να δουλεύουν 50 ώρες την εβδομάδα. Στα περισσότερα πανεπιστημιακά τμήματα του εξωτερικού έχουν υπολογίσει 3 με 4 μαθήματα το εξάμηνο και οι ώρες παρακολούθησης, συμμετοχής σε εργαστήρια και εκπόνησης εργασιών στο σπίτι ή στη βιβλιοθήκη δεν ξεπερνούν τις 30 ώρες την εβδομάδα. Αυτό αποτελεί ένα λογικό πρόγραμμα εργασίας με περιθώρια και για προσωπική ζωή και διασκέδαση.
Ας δούμε, όμως, τις συνέπειες αυτών των επιλογών: Το 80% των πρωτοετών φοιτητών του ελληνικού πανεπιστήμιου θα ολοκληρώσει με επιτυχία ελάχιστα από τα μαθήματα που έχει προγραμματίσει το τμήμα για το πρώτο έτος. Συνεχίζει ωστόσο χωρίς περιορισμούς στο δεύτερο έτος σπουδών στο οποίο προστίθεται πάλι μεγάλος αριθμός μαθημάτων. Ένας ικανός μαθητής του Λυκείου, με αυτοπεποίθηση και δυναμισμό για να δημιουργήσει μια επιτυχημένη σταδιοδρομία, μετατρέπεται σταδιακά σε έναν φοιτητή που απλά αγωνίζεται να περάσει τα μαθήματα. Αναγκάζεται να μεταφέρει μαθήματα από όλα τα έτη στο τέταρτο, πέμπτο, ή έκτο έτος σπουδών. Η οργάνωση και συνοχή του ΠΣ εξανεμίζεται και καταλήγουμε σε μια προσπάθεια «να πάρουμε το πτυχίο και βλέπουμε».
Με δεδομένα τα παραπάνω προβλήματα, οι προτάσεις μου για το νέο θεσμικό πλαίσιο είναι: (1) Να καταργηθούν οι απεριόριστες μεταφορές μαθημάτων και οι απεριόριστες εξετάσεις στο ίδιο μάθημα, ώστε οι φοιτητές που δεν τα καταφέρνουν να αλλάζουν αντικείμενο σπουδών έγκαιρα. Αυτό φυσικά απαιτεί ευελιξία στο νομικό πλαίσιο λειτουργίας των πανεπιστημίων ώστε να επιτρέπει μετακινήσεις σε αλλά Τμήματα μετά από τεκμηριωμένη αίτηση των υποψηφίων και έγκρισης των Τμημάτων. (2) Να ελαττωθεί σημαντικά ο αριθμός μαθημάτων ανά εξάμηνο και να καθιερωθούν τα φροντιστήρια που πρέπει να συνοδεύουν τα μαθήματα και καταργήθηκαν όταν τα πανεπιστήμια έγιναν μαζικά. (3) Να καθιερωθεί ο θεσμός του συμβούλου σπουδών με ενισχυμένες αρμοδιότητες. (4) Να περιοριστεί ο αριθμός των μετεγγραφών και να διαμορφωθούν οι βάσεις των τμημάτων έτσι ώστε για να μην επιτρέπουν σε φοιτητές με μειωμένες επιδόσεις στο Λύκειο και τις εισαγωγικές να γράφονται σε Τμήματα που έχουν απαιτητικά προγράμματα σπουδών. Οι χαμηλές βάσεις εισαγωγής και το «τσουνάμι» μετεγγραφών οδηγούν και σε τσουνάμι «αιώνιων φοιτητών».
*Ο κ. Λουκάς Βλάχος είναι καθηγητής στο τμήμα Φυσικής του ΑΠΘ