Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου στις 9 Νοεμβρίου του 1989 σηματοδότησε το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και έδωσε έναυσμα σε ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης: την πολιτική και οικονομική επανένωση Ανατολικής και Δυτικής Ευρώπης. Είναι, πιστεύω, χρήσιμο να ανατρέξουμε σε αυτά τα γεγονότα, καθώς η συνεχής ενασχόληση με τα τρέχοντα προβλήματα της Ευρωπαϊκής Ενωσης, παρότι απαραίτητη, συχνά επισκιάζει τις επιτυχίες της. Στο άρθρο αυτό θα αναφερθώ κυρίως στην οικονομική πτυχή αυτού του επιτεύγματος.
Το 1989 η οικονομική απόσταση που χώριζε τη Δυτική Ευρώπη από τα 130 εκατομμύρια κατοίκων του πρώην, πλέον, ανατολικού μπλοκ ήταν τεράστια. Το μέσο εισόδημα στην Ευρωπαϊκή Ενωση ήταν διπλάσιο από αυτό στην Ανατολική Ευρώπη (χώρες της Βαλτικής, Ουγγαρία, Πολωνία, Τσεχοσλοβακία) και τριπλάσιο από αυτό στα Βαλκάνια (Αλβανία, Βουλγαρία, Γιουγκοσλαβία, Ρουμανία), διαφορά που συνεισέφερε σε μεγάλο βαθμό και στην κατάρρευση του κομμουνιστικού εγχειρήματος. Η απάντηση στην πρόκληση της σύγκλισης ήταν η ριζική αλλαγή του τρόπου οργάνωσης της οικονομίας, από τον κεντρικό σχεδιασμό και την κρατική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής προς την οικονομία της αγοράς και την ιδιωτική πρωτοβουλία, καθώς και η δημιουργία θεσμών για τη διασφάλιση της ανοιχτής οικονομίας. Οι ραγδαίες αυτές αλλαγές είχαν αρνητικά αποτελέσματα τα πρώτα χρόνια της μετάβασης, αλλά από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 και μετά όλες οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων κατέγραψαν πολύ υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, κατά μέσον όρο υπερδιπλάσιους από εκείνους των 15 «δυτικών» μελών της Ε.Ε. Μέσα στα επόμενα 30 χρόνια, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ αυξήθηκε περισσότερο από 250%, ενώ το 2017 το μέσο εισόδημα στην Ανατολική Ευρώπη έφτασε το 70% και στα Βαλκάνια το 50% της Ε.Ε. των «15» – μια τεράστια μεταβολή σε τόσο σύντομο, ιστορικά, χρόνο.
Ενα μάλλον παραγνωρισμένο στοιχείο αυτής της μεταβολής είναι ότι οι υψηλοί ρυθμοί ανάπτυξης οφείλονται στη μεγάλη και συνεχή αύξηση της παραγωγικότητας της οικονομίας, στη βελτίωση, δηλαδή, της αποδοτικότητας με την οποία χρησιμοποιούνται το εργατικό δυναμικό και το κεφάλαιο. Αντιθέτως, η εντατικοποίηση της εργασίας και της παραγωγής κεφαλαίου δεν έπαιξαν σημαντικό ρόλο: οι ώρες εργασίας του μέσου εργαζομένου μειώθηκαν κατά 1-1,5 ώρα την εβδομάδα, ενώ οι επενδύσεις ως ποσοστό του ΑΕΠ βρίσκονται στα ίδια επίπεδα όπως πριν από 30 χρόνια.
Η αύξηση της παραγωγικότητας ήταν, λοιπόν, το κλειδί της επιτυχίας. Η εξέλιξη αυτή, όμως, δεν οφείλεται αποκλειστικά στη στροφή προς την οικονομία της αγοράς. Η στασιμότητα που βίωσαν τα περισσότερα μετασοβιετικά κράτη καθιστά σαφές ότι η απόρριψη του κεντρικού σχεδιασμού αποτελεί αναγκαία, αλλά όχι ικανή συνθήκη για τη δημιουργία παραγωγικής οικονομίας. Ο καθοριστικός παράγοντας είναι η ύπαρξη οικονομικών και πολιτικών θεσμών που να ευνοούν την καινοτομία και να ενθαρρύνουν την οικονομική εξωστρέφεια αντί να προστατεύουν την καθεστηκυία τάξη και να στηρίζουν την αδράνεια. Αυτοί οι θεσμοί, οι οποίοι ονομάζονται «ανοιχτοί» ή «συμμετοχικοί» στην ακαδημαϊκή βιβλιογραφία, περιλαμβάνουν τους κανόνες υγιούς ανταγωνισμού και ανοιχτής οικονομίας, αλλά και την ανεξάρτητη δικαιοσύνη, το κράτος δικαίου και το συμμετοχικό πολιτικό σύστημα.
Μετά το 1989 η Ε.Ε. χρησιμοποίησε το δέλεαρ της διεύρυνσης για να ενθαρρύνει τη δημιουργία και σταθεροποίηση τέτοιων θεσμών στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, όπως είχε ξανακάνει με επιτυχία 15 χρόνια νωρίτερα με την Ελλάδα, την Ισπανία και την Πορτογαλία. Παρά τη μάλλον μερική επιτυχία στις βαλκανικές χώρες και τα πρόσφατα πισωγυρίσματα σε χώρες όπως η Ουγγαρία, το μέγεθος της οικονομικής σύγκλισης μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Ευρώπης οδηγεί στην πολύ θετική αποτίμηση αυτής της πολιτικής. Η αρωγή, λοιπόν, της Ευρωπαϊκής Ενωσης στην εμπέδωση ανοιχτών θεσμών στην Ανατολική Ευρώπη αποτελεί τη σημαντικότερη συμβολή στην επανένωση της ηπείρου, κατά πολύ σημαντικότερη από τα πακέτα στήριξης ή την κοινή αγροτική πολιτική.
* Ο κ. Μανόλης Γαλενιανός είναι καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου.