Για κάποιον που επισκέπτεται μια φορά τον χρόνο την Μαδρίτη, ήταν αναπόφευκτο πως εκείνη η βόλτα στα βιβλιοπωλεία της πόλης τον Μάρτιο του 2019 θα γεννούσε μια απορία. Το θέμα που συνήθως κάλυπτε λίγα μόνο ράφια, τώρα γέμιζε την βιτρίνα αλλά και το μεγαλύτερο μέρος του εσωτερικού χώρου. Η γυναίκα και η γιορτή της είχαν την τιμητική τους: Βιβλία για τις έμφυλες σχέσεις, την εξουσία που απορρέει από αυτές, και το φεμινιστικό κίνημα σήμερα. Όταν ρώτησα την Ισπανίδα φίλη μου αν ήταν και πέρυσι τέτοια εποχή έτσι, μου είπε, σχεδόν χωρίς να το σκεφτεί: «Φυσικά, από πέρυσι είναι έτσι.»
«Γιατί;» ρώτησα με αφοπλιστική αφέλεια. «Μα δεν ξέρεις;», απόρησε σα να κατέβηκα από άλλο πλανήτη. «#metoo;» προσπάθησα να μαντέψω, χωρίς ωστόσο να πιστεύω κ εγώ ο ίδιος στην απάντησή μου. «Όχι», μου απάντησε, «ή μάλλον ναι, αλλά το δικό μας #metoo, δλδ. η la manada.»
Η manada, που στα Ελληνικά σημαίνει αγέλη λύκων, ήταν το όνομα ενός whatsapp γκρουπ στο οποίο μια παρέα πέντε ανδρών μοιράστηκε με βίντεο κ μηνύματα το σεξ (sic) που έκανε σε μια 18χρονη κοπέλα. Στις 6 Ιουλίου του 2016, στην γιορτή του Σαν Φερμίν στην Παμπλώνα, πέντε άνδρες ακολούθησαν μια κοπέλα που πήγαινε στο αμάξι της για να κοιμηθεί. Την έσπρωξαν στην είσοδο μιας πολυκατοικίας και κάποιοι την βίασαν ενώ άλλοι έπαιρναν βίντεο. Ύστερα την άφησαν μπροστά στην πόρτα και της έκλεψαν το κινητό. Το επόμενο πρωί η κοπέλα κατέθεσε μήνυση για βιασμό.
Η απόφαση του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου τον Απρίλιο του 2018 έκρινε ένοχους τους κατηγορουμένους για σεξουαλική κακοποίηση, αλλά όχι για βιασμό. Το σκεπτικό της απόφασης ήταν πως πέραν του ότι δεν υπήρξε βία, ούτε και ρητή αντίσταση εκ μέρους της. Η απόφαση ξεσήκωσε πολύ μεγάλες αντιδράσεις σε ολόκληρη την Ισπανία, κυρίως γιατί η ερμηνεία του βιασμού σύμφωνα με το δικαστήριο και τον Ισπανικό Ποινικό Κώδικα φαίνεται να είναι πολύ στενή και να ρίχνει μέρος της ευθύνης στο ίδιο το θύμα. Ένα ιδιαίτερα αμφιλεγόμενο στοιχείο που έλαβαν υπόψη οι δικαστές ήταν η μαρτυρία ενός ντετέκτιβ που παρακολούθησε το θύμα την περίοδο της δίκης, παρουσιάζοντάς το σε πολύ καλή ψυχολογική κατάσταση και με κοινωνικές συναναστροφές, προσπαθώντας έτσι να υποβαθμίσει την κατηγορία περί ψυχολογικής βίας και βιασμού.
Οι αντιδράσεις ήταν άμεσες και μαζικές. Φεμινιστικές ομάδες, γυναίκες, και μέλη της κοινωνίας πολιτών ξεκίνησαν πολύπλευρες διαμαρτυρίες που βρήκαν γρήγορα ανταπόκριση από σημαντική μερίδα των πολιτικών ελίτ. Σίγουρα συνέβη σε μια περίοδο στην οποία τα έμφυλα ζητήματα αποκτούσαν ιδιαίτερη δυναμική στην Ισπανία, όπως και σ’ ολόκληρο τον δυτικό κόσμο Παρόλα αυτά, είναι μάλλον ακριβές να αποδώσουμε μερίδιο της έκρηξης του φεμινιστικού κινήματος στην Ισπανία στην la manada.
Στις 8 Μαρτίου του 2017, στη Μαδρίτη, η πορεία για την ημέρα των γυναικών είχε περίπου 40000 κόσμο ενώ το 2018 είχε 170000. Το 2017, πορεία έγινε μόνο στην Βαρκελώνη και τη Μαδρίτη ενώ το 2018 σε όλες τις μεγάλες πόλεις. Το 2019 τα νούμερα ήταν ακόμη μεγαλύτερα, το μεγάλο μπαμ όμως είχε γίνει το 2018, μετά την δικαστική απόφαση της la manada. Έκτοτε, η συζήτηση για την ισότητα των φύλων μπήκε για τα καλά στην πολιτική ατζέντα και έμεινε σε κεντρική θέση ακόμη κι όταν η τελική απόφαση του ανώτατου δικαστηρίου κατέληξε στην κατηγορία του βιασμού.
Οι ισπανικές κυβερνήσεις που προέκυψαν μετά το 2017 ήταν οι πιο ίσα κατανεμημένες ως προς την αναλογία φύλου με την σημερινή κυβέρνηση να έχει αναλογία ακριβώς έναν άνδρα προς μια γυναίκα. Πέντε από τις έντεκα γυναίκες της κυβέρνησης προέρχονται από τους ποδέμος που από «ενωμένοι» (Unidos Podemos) έγιναν «ενωμένες» (Unidas Podemos). Το ποδόσφαιρο, κατεξοχήν ανδροκρατούμενη ζώνη, είδε και αυτό σημάδια αλλαγής. Ο τελικός κυπέλλου γυναικείου ποδοσφαίρου έγινε το 2019 σ’ ένα κατάμεστο Σαν Μαμές, στο Μπιλμπάο, με ρεκόρ εισιτηρίων σε γυναικείο ποδοσφαιρικό αγώνα (σχεδόν 50 χιλιάδες).
Το γράφημα παρουσιάζει την αναζήτηση του όρου «φεμινισμός» στο Google, στα τελευταία πέντε χρόνια, τόσο στην Ισπανία όσο και στην Ελλάδα. Με την Ελλάδα θα ασχοληθούμε αργότερα, αυτό που ξεχωρίζει για την ώρα είναι η διαφοροποίηση πριν και μετά το 2017 στην Ισπανία. Η συνολική συχνότητα αναζήτησης έχει συνολικά ανοδική πορεία μέσα σ’ αυτό το διάστημα, αλλά αυτό δεν είναι εύκολα εμφανές λόγω της κατακόρυφης αλλά και βραχύβιας αύξησης που παρατηρείται κάθε χρόνο στην εβδομάδα γύρω από τις 8 Μαΐου, την ημέρα της γυναίκας.
Η επίδραση της la manada φαίνεται καλύτερα αν συγκρίνουμε την συγκεκριμένη μέρα πριν και μετά το συμβάν. Ήδη πριν το 2018 η συγκεκριμένη μέρα, η διαφορά όμως μετά το 2018 είναι σαφώς μεγαλύτερη. Τόσο το 2018 όσο και το 2019 οι αναζητήσεις της λέξης φεμινισμός τετραπλασιάζονται σε σχέση με το 2017, μια ακόμη ένδειξη του πως θέματα σχετιζόμενα με την ισότητα των φύλων μπήκαν μετά την la manada πιο δυναμικά στην καθημερινότητα των Ισπανών.
Σημείωση: Οι αριθμοί στον κατακόρυφο άξονα αντιπροσωπεύουν το ενδιαφέρον αναζήτησης σε σχέση με το υψηλότερο σημείο στο γράφημα για τη δεδομένη περιοχή και χρόνο. Για παράδειγμα, η τιμή 100 υποδηλώνει μέγιστη δημοτικότητα, ενώ η τιμή 50 δηλώνει δημοτικότητα κατά το ήμισυ σε σχέση με την μέγιστη. Κάθε σημείο αποτελεί κινούμενο μέσο έξι ημερών.
Χωρίς διάθεση να μειωθεί στο ελάχιστο το δράμα της κοπέλας του Σαν Φερμίν, η περιπέτεια της δεν συγκρίνεται με αυτήν της Ελένης Τοπαλούδη, μιας φοιτήτριας που βιάστηκε, χτυπήθηκε, και κατακρεουργήθηκε θανάσιμα από δύο νεαρούς άνδρες. Σε αντίθεση με την Ισπανική περίπτωση όμως, και παρά την καθολική κατακραυγή στο έγκλημα από την ελληνική κοινωνία, η ιστορία της Ελένης δεν φαίνεται να λειτουργεί ως εφαλτήριο για μεγαλύτερη πίεση σε θέματα ισότητας φύλων, ούτε φαίνεται να δημιουργεί πεδίο πολιτικής αντιπαράθεσης γύρω από θέματα μειονοτήτων γενικότερα.
Με εξαίρεση μια μικρή ομάδα φεμινιστικών οργανώσεων, που είδαν στην Ελένη ένα ακόμη παράδειγμα γυναικοκτονίας και όχι απλά μια δολοφονία, η κοινή γνώμη δεν φαίνεται να έχει ευαισθητοποιηθεί περισσότερο ως προς την θέση της γυναίκας στην Ελληνική κοινωνία γενικότερα. Η καραντίνα απέτρεψε φέτος στην διεξαγωγή πορείας για την ημέρα της γυναίκας, άλλα τίποτα δεν προδίδει ιδιαίτερα αυξημένη συμμετοχή φέτος σε σχέση με πέρυσι, που ήταν έτσι κι αλλιώς πολύ πιο περιορισμένη σε σχέση με τα Ισπανικά δεδομένα. Τα στοιχεία το γραφήματος μαρτυρούν πως σε σχέση με την Ισπανία, στην Ελλάδα η λέξη φεμινισμός δεν εμφανίζει ούτε ιδιαίτερα ανοδική πορεία, ούτε σημαντική αύξηση μετά το συμβάν, στα τέλη Νοεμβρίου του 2018.
Τι είναι αυτό που, σε αντίθεση με την Ισπανία, εμπόδισε στην Ελλάδα μια πιο εκτενή και συστηματική αντίδραση στα θέματα της ισότητας φύλων; Γιατί η Ελένη δεν δημιούργησε την ίδια ώθηση που δημιούργησε η la manada;
Μπορεί κανείς να ανατρέξει σε διάφορους παράγοντες. Καταρχήν, η ίδια η δικαστική απόφαση, σε αντίθεση με την Ισπανία, φαίνεται να ήταν εναρμονισμένη με το κοινό περί δικαίου αίσθημα. Αυτό βέβαια δεν μειώνει το μέγεθος του εγκλήματος και τον χαρακτήρα φύλου που είχε. Με άλλα λόγια το έγκλημα ήταν τέτοιο που θα μπορούσε εύκολα να δικαιολογήσει μια ώθηση των ζητημάτων ισότητας φύλου χωρίς καν την αναμονή της απονομής δικαιοσύνης.
Ίσως στην Ελλάδα υπάρχει απλά μεγαλύτερη μερίδα του πληθυσμού που δεν πιστεύει στην ισότητα των δύο φύλων. Ως ένα βαθμό αυτό μπορεί να είναι αλήθεια. Για παράδειγμα, έρευνα της Pew Research την άνοιξη του 2019, μετά δηλαδή και από τα δύο συμβάντα, δείχνει πως το 23% των Ελλήνων πιστεύει πως σε ένα γάμο ο άνδρας πρέπει να δουλεύει και η γυναικά να μένει στο σπίτι με τα παιδιά Το αντίστοιχο ποσοστό στην Ισπανία είναι 7%.
Επίσης, 53% των ερωτώμενων στην Ελλάδα διαφωνούν ότι οι άνδρες θα πρέπει να έχουν προτεραιότητα στην εύρεση εργασίας σε περίπτωση κρίσης, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό στην Ισπανία είναι 88%. Οι διαφορές αυτές είναι φυσικά σημαντικές, πόσο όμως εξηγούν την ασύμμετρη αντίδραση απέναντι στις δυο ιστορίες βιασμού; Η ύπαρξη μεγαλύτερου τμήματος του πληθυσμού που αντιτίθεται στην ισότητα στην Ελλάδα δεν καθιστά σε καμία περίπτωση το κομμάτι αυτό του πληθυσμού πλειοψηφικό. Μ’ άλλα λόγια η κρίσιμη μάζα για τον επαναπροσδιορισμό της θέσης της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία ενυπάρχει. Στην ίδια έρευνα, για παράδειγμα, τα νούμερα μεταξύ των δυο χωρών ως προς την σημασία της ισότητας φύλων είναι σχεδόν τα ίδια (85% θεωρεί την ισότητα των δυο φύλων πολύ σημαντική στην Ελλάδα, και 84% στην Ισπανία).
Εκεί που διαφέρουμε και ίσως είναι και το κλειδί στην ερώτηση «γιατί δεν έγινε η Ελένη η νέα manada» είναι στον βαθμό συνειδητοποίησης του προβλήματος. Στην ίδια έρευνα της Pew Research, 34% των Ελλήνων ερωτώμενων υποστηρίζει πως οι άνδρες έχουν ευκολότερη ζωή στη χώρα τους με το αντίστοιχο ποσοστό στην Ισπανία να είναι 64%. Η διάφορα μάλιστα μεταξύ των δυο φύλων είναι χαώδης. Μόλις 20% των ανδρών πιστεύει πως έχει πιο εύκολη ζωή στην Ελλάδα από τις γυναίκες ενώ το αντίστοιχο ποσοστό στις γυναίκες είναι 47%. Τα αντίστοιχα ποσοστά στην Ισπανία είναι 56 και 72%.
Η ίδια εικόνα παρουσιάζεται όταν βλέπουμε ερωτήσεις σε σχέση με την αγορά εργασίας. 48% των Ελλήνων πιστεύει ότι άνδρες έχουν περισσότερες ευκαιρίες για υψηλά αμειβόμενα επαγγέλματα, σε αντίθεση με το 70% στην Ισπανία. Φαίνεται λοιπόν πως μια πιθανή εξήγηση είναι η διαφορά στον βαθμό συνειδητοποίησης του πόσο συστηματική κ εν τέλει συστημική είναι η διάκριση των ρόλων ως προς το φύλο. Και αυτή η αδυναμία διαπερνά όλους τους φορείς κοινωνικοποίησης με αποκορύφωμα την ίδια την πολιτική ελίτ Την ίδια περίοδο που κορυφωνόταν η δίκη το υπουργείο Εσωτερικών σκαρφιζόταν ένα χάχανο σποτάκι γεμάτο στερεότυπα φύλου για την διατήρηση του social distancing.
Η κυβέρνηση ενός πρωθυπουργού που έχει πολιτευτεί με σημαία τον φιλελευθερισμό και την εξωστρέφεια δεν βρήκε χώρο για περισσότερες από δυο γυναίκες υπουργούς. Και οι όποιες φωνές έρχονται να κρούσουν τον κώδωνα του κινδύνου, κατηγορούνται ως υπέρμαχες εξισωτικών πολιτικών όπως οι ποσοστώσεις που, λες και οι ανισότητες ξεκινούν όταν εμείς τις βλέπουμε, δαιμονοποιούνται ως εμπόδια στην αριστεία. Αυτό όμως έχει ως αποτέλεσμα να φαίνονται όλα φυσικά και όσα δεν είναι φυσικά να φαίνονται απλά ως μεμονωμένα επεισόδια. Από τους τρεις άνδρες σεφ του μάστερ-σεφ, μέχρι τους δημοτικούς συνδυασμούς με αναλογία υποψηφίων μεγαλύτερη των πέντε ανδρών για μία γυναίκα, η κοινή γνώμη μαθαίνει πως το στάτους κβο είναι πάνω κάτω ουδέτερο και άρα όποια παρέμβαση είναι εκ του πονηρού.
Δεν θα έπρεπε να περιμένουμε ούτε “manadas” ούτε «Ελένες» για την ενίσχυση της προσπάθειας για ισότητα ανδρών και γυναικών. Πώς όμως αλλάζει αυτή η κατάσταση;
Ένας τρόπος είναι η εμφάνιση πολιτικών ελίτ που θα έχουν την βούληση και το κίνητρο να αγκαλιάσουν αυτά τα ζητήματα και να τα φέρουν στην επιφάνεια. Μόνη, σχεδόν, σ’ ένα ανδροκρατούμενο πολιτικό σύστημα, η Πρόεδρος της Δημοκρατίας, με τις συχνές και συνεπείς αναφορές στις γυναίκες και στις μειονότητες γενικότερα, δείχνει στις ίδιες τις μειονότητες και τους υποστηρικτές τους πως δεν είναι μόνοι, ενθαρρύνοντας έτσι την δράση τους. Τέτοιες παρεμβάσεις διατηρούν τα ζητήματα στην πολιτική ατζέντα, ανοίγοντας τον δρόμο για πολιτική αντιπαράθεση και έτσι καταδεικνύουν πως οι πολιτικές ελίτ μπορούν να συνεισφέρουν σ’ αυτόν τον αγώνα, με οφέλη που θα είναι πολλαπλά και αλληλένδετα.
*Ηλίας Ντίνας, Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Φλωρεντίας