Σε τι μας χρειάζεται η αιωνιότητα;

ΣΤΕΛΙΟΣ ΡΑΜΦΟΣ

εκδ. Αρμός, 2019, σελ. 176

Μπορεί το θέμα να είναι σαφές: η σχέση του ανθρώπου με τον χρόνο· υπό ποία έννοια, όμως, και εντός ποίου πλαισίου αναφοράς; Πώς μπορεί να σχετίζεται ο πλωτίνειος χρόνος με την εποχή μας; Τι μας χρειάζεται η αιωνιότης;

Ο Στέλιος Ράμφος, για μία ακόμη φορά, πραγματεύεται με καθαρό τρόπο το ζήτημα, στο πρόσφατο βιβλίο του «Ἡ αἰωνιότητα καὶ ὁ χρόνος», φέρνοντας το έργο του Πλωτίνου «Περὶ αἰῶνος καὶ χρόνου» στο παρόν μας, φωτίζοντάς το, έτσι, με ένα έργο ορόσημο για τη δυτική σκέψη και τον ψυχισμό της. Το βιβλίο είναι βασισμένο στις διαλέξεις του στο Ιδρυμα Βασίλη και Μαρίνας Θεοχαράκη, οι οποίες διεξήχθησαν από τον Σεπτέμβριο του 2011 έως τον Ιανουάριο του 2012.

Τόσο ο περιορισμός των λέξεων όσο και, κυρίως, η δυσκολία του θέματος, οι ειδικές γνώσεις που απαιτούνται, καθώς και η ανυπαρξία της σχετικής προβληματικής, καθιστούν το όλο εγχείρημα της παρουσιάσεως ενός τέτοιου πονήματος δύσκολο.

Στο εισαγωγικό, «Εἰσιτήριο», σημείωμα του συγγραφέα διαβάζουμε: «Ἡ πραγματεία Περὶ αἰῶνος καὶ χρόνου τοῦ Πλωτίνου εἶναι ἕβδομη στὴν κατάταξι τῆς τρίτης Ἐννεάδος καὶ τεσσαρακοστὴ πέμπτη κατὰ χρονολογικὴ σειρὰ τῆς συγγραφῆς. Ἔχει δεκατρία κεφάλαια, ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸ πρῶτο ἀποτελεῖ γενικὴ εἰσαγωγὴ μὲ ἔκθεσι τῶν προβλημάτων πρὸς ἐπίλυσιν καὶ τῶν μεθοδολογικῶν ἐπιλογῶν. Τὰ ἑπόμενα δώδεκα κεφάλαια διαιροῦνται σὲ δύο μέρη: Τὸ πρῶτο (κφ. 2-6) πραγματεύεται τὸ θέμα τῆς αἰωνιότητος· τὸ δεύτερο (κφ. 7-13) πραγματεύεται τὸ θέμα τοῦ χρόνου».

Ο Πλωτίνος ορίζει τον χρόνο ως εικόνα της ασαλεύτου αιωνιότητος, η οποία όμως δεν νοείται πλέον ως στασιμότης, αλλά ως «πυρετώδης κίνησις» (Φωτ. SHUTTERSTOCK) 

Την ίδια συγγραφική δομή ακολουθεί ο Στ. Ράμφος, παραθέτοντας σε καθένα από τα δεκατρία κεφάλαια την αντίστοιχη μετάφραση στα νέα ελληνικά, την εννοιολογική ανάλυση του κειμένου και τέλος την ερμηνεία και την επικαιροποίηση, δηλαδή τη «μεταφορά» στον σύγχρονο κόσμο. Το κρισιμότερο σημείο είναι η, πρωτοφανής –για τον 2ο μ.Χ. αι.–, επισήμανση από τον Πλωτίνο ότι ο χρόνος δεν είναι ένα μέγεθος μετρήσεως της κινήσεως, όπως ήθελε ο Αριστοτέλης, αλλά ο μετρούμενος από την κίνηση. Πηγή αυτής της κινήσεως καθίσταται η ψυχή –όχι όμως η ατομική, του υποκειμένου, αλλά του όλου, αφού η ψυχή για τον Πλωτίνο υποστατεί τον νου, και βρίσκεται παντού, ως μέρος του όλου, όπως σε όλα τα σημεία του σώματός μας υπάρχουμε ως η ουσία μας. Η ψυχή απομακρυνόμενη του ακινήτου νοητού κόσμου και της αιωνιότητας στην οποία αυτός αναπαύεται, θέτει σε κίνηση τον κόσμο των αισθητών. Βάζοντας όμως στο «παιχνίδι» τον αισθητό κόσμο υποχρεωτικά επηρεάζεται η αιωνιότητα.

Ο Πλωτίνος ορίζει τον χρόνο ως εικόνα της ασαλεύτου αιωνιότητος, η οποία, όμως, δεν νοείται πλέον ως στασιμότης, αλλά ως «πυρετώδης κίνησις». Υπ’ αυτήν την έννοια, η αιωνιότητα εκλαμβάνεται ως η ενότης πάντων στο νοητό κόσμο, «ἡ νοητὴ πραγματικότης τοῦ ὑποκειμένου». Εκεί δηλαδή, που αποκτούν νόημα τα ιστορικά δρώμενα, στο μετά των πραγμάτων. Η αιωνιότης, έτσι, συνάγει εν αυτή τα νοητά ως ταυτοχρόνως παρόντα· το παρόν γίνεται εκείνος ο τόπος όπου συνεντοπίζονται ο χρόνος και η αιωνιότης, με ζωή.

Με τον Πλωτίνο, μπορεί να ελευθερώνεται ο χρόνος από την κυκλικότητα, τα δεσμά των τελετουργιών, την επανάληψη του ιδίου, αλλά δεν φθάνει να θεωρηθεί παράγωγο της ατομικής ψυχής, όπως στον Αυγουστίνο, όπου περνούμε πλέον στον υποκειμενικό χρόνο, πράγμα που αρνήθηκε ο Πλωτίνος, αρνούμενος και την υποκειμενικότητα. Με τον Αυγουστίνο και τη γένεση της υποκειμενικότητος, ο χρόνος μπορεί πλέον να γίνεται ατομικό βίωμα. «Ὅμως ἡ ἐλευθερία τοῦ χρόνου ἀπὸ τὴν φυσικὴ περιοδικότητα ἔφερε, διὰ τοῦ χριστιανισμοῦ, τὴν πίστη στὴν παντοδυναμία τοῦ Θεοῦ καὶ στὴν θέωσι τοῦ ἀνθρώπου μέσα στὴν διαρκῆ δοκιμασία τῆς ἀδυναμίας του […]. Μόνον ἡ πίστι σὲ ἕνα μεταϊστορικὸ νόημα προστατεύει τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὶς ὀδύνες τῆς ἱστορίας καὶ τῆς ζωῆς», γράφει ο Ράμφος, επισημαίνοντας με ανησυχία ότι «βεβαίως τὸ ἐνδεχόμενο νὰ αναχθῇ ἡ ἴδια ἡ ἱστορία σὲ μεταϊστορικὸ μέγεθος δὲν μπορεῖ νὰ ἀποκλεισθῇ. Ἡ συνθήκη αὐτὴ θὰ στερεώνῃ καθεστῶτα ὁλοκληρωτικὰ καὶ θὰ γεννᾷ ψηφιακοὺς τυράννους ἀνελέητους, ὁ χῶρος θὰ δημιουργῇ πάλι τὸν χρόνο καὶ ὄχι ἡ ψυχή».

Ανευ της αισθήσεως και της ιδέας της αιωνιότητος, ο χρόνος μένει ξεκρέμαστος, άνευ νοήματος, και την έδρα του «νοήματος» καταλαμβάνουν το είναι προς θάνατον και η ιστορία· «ὁ χρόνος μᾶς γλιστρᾶ».

Κοντολογίς: άνευ αιωνιότητος χρόνος τυφλός και το αντίστροφον· η αιωνιότης, ως εντασιακή διάρκεια στο πάντα μου, συγκινεί τον χρόνο, ως εκτασιακή ταχύτητα και μεταβολή· η αιωνιότης, στο πάντα μου, είναι πιο τώρα από το παρόν.