Η ελληνική κυβέρνηση σημείωσε μεγάλη επιτυχία με την ψήφιση και το μέγεθος του κοινοτικού πακέτου. Αντίστοιχα, και ίσως ακόμη μεγαλύτερη ήταν η προσωπική επιτυχία του Ανδρέα Παπανδρέου τη δεκαετία του 1980 με τα ΜΟΠ και, αργότερα, το Πακέτο Ντελόρ. Ομως, παρά τις αρχικές κωδωνοκρουσίες, η δεκαετία του 1980 –το απόγειο των κοινοτικών πακέτων– ήταν περίοδος στασιμότητας, αν όχι οπισθοδρόμησης. Οι πακτωλοί χρημάτων είχαν το αντίστροφο αποτέλεσμα από αυτό που όλοι ανέμεναν.
Το παράδοξο αυτό οφειλόταν στην «Ολλανδική Ασθένεια». Η χρηματοδοτική άνεση ευνοεί συνθήκες που αντιστρατεύονται την παραγωγικότητα – μια κατάρα της επιτυχίας. Την ασθένεια αυτή «κόλλησε» η Ολλανδία στη δεκαετία του 1970: η ανακάλυψη υδρογονανθράκων στη Βόρεια Θάλασσα οδήγησε εμμέσως σε μαρασμό της κραταιάς ολλανδικής βιομηχανίας – ένα από τα πρώτα παραδείγματα αποβιομηχάνισης.
Ο μηχανισμός τότε ήταν μακροοικονομικός: Η εισροή κεφαλαίων ανατίμησε το φιορίνι και επιβάρυνε την ανταγωνιστικότητα της βιομηχανίας. Ο ίδιος μηχανισμός επέδρασε και στην Ελλάδα στην δεκαετία του 1980 – τα ΜΟΠ προστέθηκαν στις εισροές του τουρισμού και της ναυτιλίας και διαμόρφωσαν πλασματικά υψηλή ισοτιμία της δραχμής, επιβαρύνοντας έτσι τη βιομηχανία και τις εξαγωγές. Ομως, στην Ελλάδα, λειτούργησε επιπλέον και ένας διαρθρωτικός, μικροοικονομικός μηχανισμός. Ο τρόπος με τον οποίο μοιράστηκαν τα κοινοτικά χρήματα επιβράβευσε τις υφιστάμενες δομές, βάζοντας φρένο στην ανασύνταξη της ανταγωνιστικότητας. Το πλήγμα, μάλιστα, ήρθε τη στιγμή που το άνοιγμα των αγορών (η άλλη όψη της ένταξής μας στην Κοινότητα) καθιστούσε απαραίτητη τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας. Η δημοσιονομική ευχέρεια, η οποία ευθυνόταν εν μέρει για το πρόβλημα, τροφοδότησε και τη «λύση»-ταφόπλακα: τη συντήρηση με δημόσια χρήματα προβληματικών επιχειρήσεων. Αποτέλεσμα, η ευλογία των κοινοτικών εισροών αποτέλεσε αιτία οπισθοδρόμησης.
Η κατάσταση το 2020 θυμίζει τα προεόρτια των μεγάλων κοινοτικών εισροών του 1980. Ενώ η αναβίωση της βιομηχανίας είναι αδήριτη ανάγκη, όπως και τότε, υπάρχουν πολλά και «δίκαια» αιτήματα. Η χώρα θα πρέπει να ξεπεράσει, όχι μόνο τα πλήγματα της πανδημίας, αλλά και τη δεκαετή κρίση που προηγήθηκε. Αν τα χρήματα μοιραστούν κοιτάζοντας προς τα πίσω –με τη λογική της «δίκαιης αποζημίωσης»– κινδυνεύουν να συντηρήσουν την οπισθοδρόμηση. Αν επιθυμούμε ανοσία από τον «Ολλανδικό ιό» πρέπει οι νέοι πόροι να επιταχύνουν το μετασχηματισμό της Ελλάδας· να αξιοποιηθούν με το βλέμμα προς τα εμπρός, το αύριο και όχι το χθες.
Στη βάση του προβλήματος βρίσκεται μια κεντρική αντίφαση: Ο ίδιος ο μηχανισμός που φτιάχτηκε για να συντηρεί το σύστημα εξουσίας, καλείται να μετασχηματίσει τον εαυτό του. Ενώ οι προηγούμενες προσπάθειες μετασχηματισμού επικαλούνταν ως άλλοθι εξωτερικό καταναγκασμό και δημοσιονομική στενότητα, αυτή ειδικά η προσπάθεια θα συνοδεύεται από μεγάλα ποσά που έχουν ήδη εξάψει ορέξεις. Οι αλλαγές θα χρειαστεί να γίνουν ανοικτά και με παρρησία, όχι «από την πίσω πόρτα» όπως πριν.
Πώς εξασφαλίζεται αντίσταση στις Σειρήνες της Παρεκτροπής; Ο τρόπος αξιοποίησης των διαθέσιμων πόρων είναι το πιο κρίσιμο τεστ διακυβέρνησης της πενταετίας που έρχεται. Το τεστ πρέπει να έχει απάντηση σε τέσσερις επισημάνσεις.
1. Αντίληψη της ταυτότητας του προβλήματος, όπως αυτό προκύπτει από κριτική της (ανεπαρκούς) απόδοσης κοινοτικών πόρων ώς τώρα, αλλά και αξιοποίηση των υφιστάμενων υποδομών διοίκησης. Πώς παρακάμπτονται τα «συνήθη αιτήματα» προκειμένου να ενθαρρυνθούν καινοτόμες πρωτοβουλίες;
2. Σαφής στρατηγική στόχευση, η οποία προκύπτει από συνεκτική ανάλυση του διαρθρωτικού προβλήματος, αλλά και του τρόπου αντιμετώπισής του. Η στρατηγική πρέπει να κατανοεί με ποιον τρόπο τα επιμέρους διαρθρωτικά θέματα συνθέτουν το γενικό μακροοικονομικό πεδίο, και δεν μπορεί να αγνοεί τα μεγάλα διλήμματα: ιδιωτική ή κρατική πρωτοβουλία; Ποιος ο ρόλος της κοινωνικής προστασίας; Πόσο μεγάλη έμφαση πρέπει να δοθεί στη περίθαλψη και από ποιον; Πώς απαντάται η αντίφαση το κράτος καλείται να ξοδεύει χρήματα για να περιορίσει τον δικό του ρόλο;
3. Δείκτες παρακολούθησης/απόδοσης. Αν στην πράξη ο βασικός δείκτης είναι η απορρόφηση, τότε αυτό ευνοεί ώριμα έργα πολιτικού μηχανικού, με χαμηλό αναπτυξιακό αντίκρισμα. Η δαπάνη πόρων δεν μπορεί να είναι αυτοσκοπός, αλλά εργαλείο.
4. Μηχανισμοί απορρόφησης και διοίκησης οι οποίοι πείθουν για τη διαφάνεια και αποτελεσματικότητά τους αλλά έχουν προσωρινό χαρακτήρα – ουδείς επιθυμεί μια νέα επίστρωση γραφειοκρατίας.
Η «Ολλανδική Ασθένεια» έχει κοινά συμπτώματα με το διπολικό σύνδρομο. Οσο διαρκεί η ασθένεια, ο ασθενής αισθάνεται πανευτυχής. Οπως και στην ψυχιατρική, η αφετηρία της ίασης έρχεται με τη συνειδητοποίηση ότι η ευφορία είναι το πρόβλημα και όχι η λύση.
* Ο κ. Πλάτων Τήνιος είναι οικονομολόγος, αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς.